ЦIуцIаврин дарман чан бакъассар

fs_7Очерк с известным врачом военного госпиталя, Ахмедом Магомедовым.
ХIакин тIисса мукъул инсаннал дакIниву цалчин хIасул дувай, пара- кьатшиврущал, оьрмулул гьунттиймур кьинилийнсса умуд бишин бавугу. Буниялагу, Заннал инсан дунияллий ляхъан увну ухьурча, ганал цIуллушиву байча щилан дикIайхтурив, хIакин ур инсаннал цалчинсса чIарав ацIугу, кумагчигу. Хаварду чIявусса бикIай хIакинтурал кIулшиву хьхьарасса ва авадансса душивриятугу. Бюхъай ми хавардавусса ишру ца-ца тIайласса бикIангу. Ттунарив цалагу кIулшиву хьхьарасса хIакин бакIрайн къаагьссар. Мунияту уттигъанну нава ца хIакинначIан, ванал оьрмулиягу, давриягу цIухху-рухху буван нанисса чIумалгу, на ххарину лавгссияв. Ттул бахтти хьуна, га ххаллилсса, цалла даву хъинну кIанийн дуртун дувайсса хIакин-хирург ушиврияту ттунма кIулну бивкIхьурчагу, ялунссаннун га чIаравманан хIаз бизансса кьяйдасса ихтилатчигу ушиву. Ялагу ттун бувчIуна цуксса ва хIакиннал оьрмулул кьинирдаву байча щилащисса чIунну хьунадакьлай диркIун дурив, муксса ялагу ва инсаннал чурххаву цала кIулшиву гьаз дуван ччисса шавкь ягин хъанай диркIсса ишарагу муданмагу бивкIшиву.

Утти кIицI дуванна ттулва ихтилат щиятусса буссаривгу. Ва цIанасса чIумал Дагъусттаннал медициналул центрну хъанахъисса, дяъвилул ветерантурал госпитальданий зузисса Ккуллал райондалийсса Вихьуллал шяравасса СалихIлул арс МахIаммад АхIмадовлуятусса ихтилатри ттул.
Нава хIакинну зузисса мутталий, инсаннал чурх цIуцIаврийн къарши бацIлацIаву (иммунитет) азарийлагу цIуцIавуртту хIасул дувайсса микробирттаяр ялттусса душиву.

ХIажимурад ХIусайнов
Инсаннал оьрмулул шаттирду чIивинийва ча байбивхьуну бурив, му иширалгу, гьай-гьай, хъунмасса кIану бугьлай бур хъиривмур оьрмулувугу. Жулва ихтилат нанисса МахIаммадлул оьрчIшиву дайдирхьусса шяравалугу дур лахъсса зунттаву, яру буччин буллалисса зунттурдая хIасул хьусса тIабиаьтрал гьайкаллу лагма дусса, ца щамарал бакIуй дирхьуну.[pullquote]Цимигу цIуцIала на ххассал увссар изрияилнал канища. Ттулва оьрмулувусса  хасиятрал яла агьаммур ххуллул ша­ттиравату ти-шинай хъит-шит къатIий, дакIнийхтуну даву дуллалаву талихIиннаран ккалли дувайссия.[/pullquote] Буниялагу аькьлу-кIулши хьуну, МахIаммад къатлувату хьхьичI цIив уклан икIайхтува, ванал хьхьичI дацIлан диркIссар зунттурдал ттак диркIсса ххинчурду дакъагу, тIиртIусса аргу, ганил лагмасса суратру хъиннура ягин дуллалисса, хъяшхъабяшхъарисса мюрщисса ва хъунисса кьунттугу. АрхIалла дарчуссар къатрал чIа­равсса, БакIуй хIатталливсса ардасру дархIусса къалттухъ бивщусса щайхнал гьаттал лагмасса ххялчIив ккурчIайн дурксса чIумалсса, хъуниминнах вичIи дишайсса чIуннугу. Бартри дуван инт дучIаннин ссавур дакъа ялугьлай, га хьхьуну лечлансса тIурбив дуллан бикIайсса чIуннугу.fs_8 Ссутния дайдирхьуну, инт дучIаннин колхозралминнущал чилинтуралмигу ччарду дуллалисса чIумал ччиннай бацIаншиврул гъайтIун лагайсса чIуннугу. Оьрмулул шиннардил чIапIаву муданнагу дикIай цамур чIумуха къалав­хьхьусса иширттал караматшивугу. Ми ишарардалгу захIматсса ягу бигьа­сса бикIайхьурчагу хъуннасса ялуршинна дур оьрмулул сурат дишавривугу. Вана вай на ихтилат буллалисса шиннугу диркIссар 1939-ку шинал увсса МахIаммадлул оьрчIшиврийн бакIрайн дагьсса чIуннугу. Хъун дяъвилул шинну. Ва акъагу вайннал кулпатраву ялагу бивкIссар Аьли, АхIмади, Сулайман, Кьурбан тIисса уссурвалгу. Мунияту МахIаммадлун цанма багьссар таксса цалва оьрмулул ххуллу цалвамур хIарачатрайну битан. ХIакьинусса кьинигу МахIаммад СалихIовичлул дакIния ларгун да­къар ччаннайн лаххан­сса усру дакъа, чIанччаннала кьутIлатIисса щамарал чIучIри кьувтIусса кIанттайн уф тIий икIайсса чIуннугу.
Дуллай ур на буллусса: «Ца кIива махъ вила нитти-буттаятугу буси?» -куну буллусса суалданухьхьунгу укунсса жаваб. «Ттул буттайн Ванатил СалихI учайва, бавайн Рукьижат. Ттул бавал бава Ккуциял шяраватусса Аьшура тIисса диркIссар. Ва Аьшурал ласнайн, ттул бавал буттайн, учайсса бивкIун бур МахIаммад. Га МахIаммадлул аьпа бухкъалаганшиврул дирзсса цIар ттун дирзмур цIагу. Мунияту чIивинийра ттуйн ларчIун дур «Рукьил ттатта» тIисса цIагу. Нагу ва цIанияту хъис пашманну къаикIара, рязину акъа», — куна ттухь МахIаммад СалихIовичлул.
ХIакиннал давричIансса ххуллугу ванал байбивхьуну бур школалий дуклакисса чIумалва. Гай шиннардий ванал хъунама уссил Аьлил кулпат Екатерина зий бивкIун бур школалийсса библиотекалий. Ганил булайсса бивкIун бур ванахьхьун ккалан вирттавраясса, хIакинтураясса, ватан ххира хьун дуллалисса луттирдугу. Га чIумала яла ванангу ччан бивкIун бур гайннаха лавхьхьусса, захIмат ххирасса инсан хьун. Буттал шяраву ва дуклакисса чIумал мяйва класс бакъа бакъашиврийн бувну, ва ЧIяв лавгун ур дянивмур даражалул школа къуртал буван. Гана гай шиннардий итни кьини дарсирайн иянсса куццуй кIюрххицIун шярава увккун ххуллийх нанисса чIумалгу ванал янилун дагьлан диркIун дур хъуни­сса «къувтIирдаха» лахьлахьисса шяраваллугу. Хъунмур къувтIи бичайсса бургъил тIинтту лагмасса зунттурдал хъицIай щядикIайхтугу, цал тунтну ятIулну, яла ранг ласлай, кьачIа-кьачIа хъанахъисса ссавнил суратралгу ваналмур дакIнивун га «къувтIилул» кIалай дагьну дур. Буслай ур МахIаммад СалихIович га чIумал цува дуклай ивкIсса, дукансса чанну дакъа дакъасса шиннардиятугу. КIицI бувуна ванал цащала дуклай бивкIсса, цала шяраватусса оьрчIал цIардугу: Мянчихъал КьурбанмахIамма, ХIасанов ШяъбанхIажи, ХIасанов МахIаммад-ТIагьир ва ванал ссу Аьйша. Хъинну рязину цIарду дуллай ия МахIаммад СалихIович цащала дуклай ивкIсса Мянчи­хъал КьурбанмахIанмалуяту. Га дакI хъинсса, улу, цала канакимур кIидачIлачIисса икIайва тIива. Цайн цучIав иллангу къаитайва тIива. Укунсса, дакI гьартасса инсантураяту эбрат ласлайна ивкIссара тIива МахIаммад СалихIовичлул. ЧIявсса школа ванал къуртал бувну бур 1956-ку шинал. Гара шинал ванал экзаменну дуллуну дур Дагъусттаннал мединститутравун. Амма ца бал биял къавхьуну, ва къакьамул увну ур. Хъирив, лавсун цалва документругу, дуклан увххун ур Каспийскалийсса медучилищалувун. КIира шинава, медучилище къуртал бувайхтува, ва армиялийн увцуну ур, цувагу Азирбижаннал дазуйсса Ленкаран, Астара, Прищиб тIисса шагьрурду бусса дазучIан. Тикку дайдирхьуну дур ванал къашайшалт хъин буллай авчусса цалчинсса давурттугу. Улу ва тикку институт бувкку­сса хIакин акъашиврийн бувну, «Лечебный частьрал» хъунаману ивтун ивкIун ур, хIакиннал харжгу бивхьуну. Луттирдах мудана мякьнувасса ванал, частьравусса медициналун хас бувсса луттирдугу бувккуну бур. Яла, 1961-ку шинал, ва къуллугъ буллалисса частьрал штаб­рал хъунаманал ацIра шинавусса душ къашавай хьуну бивкIун бур, личIай, къаличIай тIий. ХIатти ция жула МахIаммад СалихIовичлул ганин зарал хьун битан! Хъин бувну душ, буттачIан шаппайн биян бувну бур. Яла га душнил бутта ванахь тIун ивкIун ур: «Барчаллагьран, на ина аьралий училищалувун уххан кумаг буванна», — тIий. Вананнив инсантуран хъинбаларду булланна тIий цалла дургьусса касмулийн хаин хьун ччай бивкIун бакъар. «Туну на ина вила институтравун экзаменну дулун хьхьичI итаакьинна», — куну, итаавкьуну ур. УвкIун МахIачкъалалив, дуллуну дур экзаменну. Амма ялагу ванал фамилия институтравун кьамул бувсса студентътуравух къадиркIун дур. Яла ва гай шиннардий Дагъусттаннал комсомолтурал организациялул секретарьну зий ивкIсса, цанагу ххуйну кIулсса Муртузялиев МахIаммад тIисса инсанначIан лавгун ур. Ганалгу ванащал, ци хьуну бурив ххал буван, инсан тIайла увккун ур институтравун. Ххал буварча: «Валлагь, ина чил мазралмур экзамен къадуллуну дур. Гьунттий ссят ацIунний справка ларсун учIарча, вихьра школданий чил мазрал дарс къадихьлай диркIшиву чивчусса, кьамул уванну», — куну бур ректорнал. Яла гава кьини, ваний, таний щяикIлай, хьхьунил ссят ца хьусса чIумал ивну ур Ваччав, га шинал ЧIяйннал школалул директорну зий ивкIсса Абачара ХIусайнаевлул къатрал нузардичIан. «Циванни на вихьхьун мукунсса справка къадулайсса, улу, вин ччиссаксса дулунна», — куну, ивзун шанияту, ЧIяв школалийн увкIун, чирчуну справкагу, бивщуну мугьругу, дузал увну ур МахIаммад. Ва хьхьувайва Гъумучиял чулийнай тIайла уккан­сса машинагу лявкъуну бур Абачара ХIусайнаевлул. ХIасил, кутIану бусан, кIюрххил ссят мяйра хьусса чIумал ва институтрал хьулухун ивну ур. Га чIумал Мединститутрал ректорнугу ивкIун ур Макьсудов МахIаммад тIисса адамина. ДакIний ливчIун ур ванан ва студентгу цалчинсса кьинива. Институтравун уххарчагу, ва ялагу «атлан» ивкIун ур оьрмулул. Къавихну бивкIун бур ванайн хъуними уссурвалгу ваная хIакин хьунссархха тIий. Мура чIумал ванал армиялий ляркъуну диркIсса, цанна лаххия ласунсса, дуки-хIачIиялух дулунсса арцугу уссурваврал хъаннил, ппанккурутI дурну дур. Му чIумал ванан багьну бур цама гьалмахчунащал хъуручIул вагонну ликкан буллай, лаххия ласунсса арцу ля­къингу. Цукун-бунугу яхI кьацIул бувгьуну, ккаши-мякь хъанай ивкIун ухьурчагу, ванал къуртал бувну бур цалчинмур курс. Му чIумал Дагъусттаннал Хъунмур азарханалул хъунама хIакиннал хъиривчуну зузисса Скрипник Ефросия Тихоновна тIисса хъамитайпалул ва даврийн кьамул уван увну ур гава азарханалийсса хьхьурайсса дежурствардайн. «Гания махъ яла ттул жипливу арцул кьяр-кьур тIисса чIурдугу хъанан бивкIуна» тIий буслай ур МахIаммад СалихIович. «На институт къуртал бувссар 1967-ку шинал. Шиккува ца укунсса, ттулва тухумращал бавхIусса, затгу бусан ччива. На ххюлчинмур курсираву дуклакисса чIумал ттучIан увкIуна кIул хьун, ганиннин цалагу къаккав­ккун ивкIсса ссурахъу, яруссаннал чичу МахIаммад Сулайманов.Ттул буттал СалихIлул Сулайман тIисса уссища, яттичIа унува хатIалий, яттийн лирчусса ттархь щинату нанисса чIивисса душнил чIантIилийн тIайла дарцIуну, ахиратравун лавгун бивкIссар. Яла га ттул буттауссу оьттун уккан увну Хъунзахъун лавгссар. Гана га Сулайманнул арс ия МахIаммад Сулаймановгу.
На институт къуртал бувайхту зун тIайла увккунав Свердловск тIисса Ураллайсса шагьрулийн. На институтраву ккалай унува кIилчинмур курсираву дуклакисса чIумала айивхьуссара операцияр­тту буллай. БакIраяту грижалий, аппендицитрай бувайссия. Хъирив яла нервохирургиялулми, ванияр захIматмигу бувайссия. Тийх зий на кIира шин дурссар. Яла ттула ниттирссил Къамутахъал ПатIимал чагъар бувкIуна бава цурдалу, уругансса акъа лирчIун дурча, ваних уруган шавайн зана хьу тIий. Туну, баваяр ххира­ссагу дакъахьувкун, хIурмат буван, аякьа дуван жуйва, оьрчIай, бурж бухьувкун, на 1969-ку шинал Дагъус­ттаннайн зана хьуссияв. Яла на МахIачкъалаливсса 1-мур шагьрулул азарханалийн хирургну кьамул увунав. Хъирив шанна шинавату ва азарханалул хирургиялул отделданул хъунаману ивтунав. Мура чIумал нава зузисса азарханалул «приемный покойрайсса» ца хIакин гьан бувайссия ахттавай ттула ниттин дукра дулунгу, кIаних бургангу. Му чIумал ши­ккува медсестрану зузисса Ариужан тIисса къарачай миллатрал душгу нава гьан бувсса хIакиннащал ттул ниттичIан занан бивкIуна. ХIатта на ганихь насу тIий къаивкIхьурчагу. Яла га душний ттул ниттин хъинну дакI даркьуну дия цихва буруглагаврийгу, къуццу тIаврийгу. Туну нагу, бавал тIимуних вичIи дирхьуну, га душ бувцуссия. Га цурдагу дия 1975-ку шин. Хъиривмур шинал жул кулпат кIилину хъунма хьуна. Яний жун бувуна кIинничалт. На гайннуйн цаннин ПатIима, гамунин Рукьижат тIисса цIарду дирзссия. Ххишала Аллагьнал жун оьрчIругу къабуллуна. На гайра шиннардий, МахIачкъалаллал 1-мур азарханалул хирургиялул отделданул хъунаману зий икIаврищал, мукуна зий икIайссияв шагьрулул хъунама хирургнугу. Цайми хIакинтал хъирив къалаллалисса къашайшалтрай операцияртту буван муданмагу ттуйн оьвчайва. Гьай-гьай, ттун ттулла кIулшиву ларай дуллай, элмулухагу зун ччан бикIайва. Чирчуссия на «Первичный холецистит» тIисса даву. Амма аьлтта чIалай на дурсса даву дачин къадитлай дайшишру дуллалисса инсанталгу бикIайва. Минналсса буван на Аллагьнахун бувтун икIайссияв. Мунияту, 18 шин хьуна ттул даву дуруччин къабюхълай. Ахирданийгу, 2002-ку шинал, Ростоврайн лавгун, тийхсса мединститутраву дурурччуссия. Вай ишру укун хъанай бикIавривугу ттун чIалан бикIайва на ттулла хасиятраву зунттал щаращал щинал марцIшиву ядаву хъанай диркIшиву. Цимигу цIуцIала на ххассал увссар изрияилнал канища. Ттулва оьрмулувусса хасиятрал яла агьаммур ххуллул шаттиравату ти-шинай хъит-шит къатIий, дакIнийхтуну даву дуллалаву талихIиннаран ккалли дувайссия. Гьай-гьай, хьуссар ттун машинартту, квартирартту пишкаш буллай бивкIсса ишругу.Ттуннив гьашайва Аллагьнал зумуну ттунна цIуллушиву чIа тIий дурсса къашайшалтрал гъанссаннал дуаь. Ялагу бикIай чIявусса багьанартту хьхьичIун бичлай, цIуцIала хъин уван къахъанахъисса чIумал. Навамур ва иширал ялув цимилгу тикрал бувссар, уттигу тикрал буллай ура, хъин дуван къашайсса цIуцIавуртту дурагу къадикIайшиву. На укун­сса пикрилийнгу увкIунна, бувчIуну тIий ттунма нава хIакинну зузисса мутталий, инсаннал чурх цIуцIаврийн къарши бацIлацIаву (иммунитет) азариaйлагу цIуцIавуртту хIасул дувайсса микробирттаяр ялттусса душиву. Агьамсса ишну хъанан бикIай тIайлану диагнозгу дирхьуну, цIуцIала хъин хьуншиврунсса умудрал чулинай ачин аврилгу. Ва ишгу хъанай бур инсаннал дакIнил гужшиврул хьхьичI ссащачIав дацIан къашайшивугу. Шиккува кIицI буванна хIакиннал профессионализмалун хIисав дуван багьайшиву къашайшала ци-дунугу цIий дур тIий хьхьичI авцIусса чIумал, ганал га цIуцIимур базулух акъагу, щалвагу чур­ххал хIалкьазиялух урувгун, ганан кумаг буван аьркиншивугу».
ЧIявуну жулва, Дагъусттаннал, кулпатирттаву оьрчI-душварал нитти-буттал касмурду дугьай. МахIаммад СалихIовичлул душвараягу хIакинтал хьуну бур. ПатIима зий бур МахIачкъалалив оьрчIал чIяруми цIуцIавуртту хъин дувайсса азарханалий хирургну. Рукьижат зий бусса бия оьрчIал хIакинну Москавуллал областьрай­сса Новомосковский тIисса шагьрулий. КIивагу душнил цалва-цалва кулпатругу бувну бур. ПатIима Уручратусса лаккучунан щар хьуну бур, Рукьижат – бавал миллатрал, къарачайнал миллатрал адаминан. Хьуну ур МахIаммад СалихIовичлуяту хъунттаттагу.
МахIаммад СалихIо­вичлул элмулуха зузисса мутталий бивщуну бур 60-луннивун бивсса статьярду. Чивчуну бур цалвалу ва цайми аьлимтуращал архIал методикалул зумунусса хIакинтуран маслихIатру буллалисса шанма лу. 1995-ку шинал, ялув кIицI бувсса, хIакьину зузисса дяъвилул ветерантурал госпитальданийн зун учIаннин ва зий ивкIун ур МахIачкъалаллал 1-мур азарханалий. Ва ур яла лахъмур категориялул хирург, Вишневскийл цIанийсса хирургтурал обществалул хIаласу, Дагъусттаннал лахъсса цIанин лайкь хьусса хIакин. Ялагу кIицI бувуна хIакиннал цува муданагу ххарину икIайшиву цала шяравасса, цачIана цIий ура тIий увкIсса вихьличунан цалла кIулшиврийну кумаг бувангу. Нанияра кьюлтI къабуваннуча, жува оь кьини дуркний цалчин луглан бикIару гъан­ссаннах, яла шяравачунах. Ва иширавугу ттун цичIав оьккишиву чIалай дакъар. Мунияту жувагу чIа учинну, цуксса ка магьирсса ухьурчагу МахIаммад СалихIович, даву дакъа, бизар хъанахъи­сса чIунну чIяру хьуннав куну. Амин.