Ца кьунттуя чIалачIимур

Ттун ца кьини ччан бивкIуна нава оьрчIний Вихьлияту Ваччав навт ласун лагайсса хьунив ххуллийх гьан. Га хьунив ххуллул чIарав буссар ца хъунмасса кьун. Га кьунттуйн гьаз хьуну, гичча чIалачIисса тIабиаьтрал караматшивруя зухьгу бусан ччан бивкIуна.


Перестройка дайдирхьу­сса замана инсантурал цала дакIниймур кIибачIлачIисса чIун дикIайва. Му чIумал Чингиз Айтматовлул, СССР-данул миллатирттал инсантурайн лаизлай, телевизорданувух увкуна: «Укунсса чIун жучIанна вания махъ та дучIавив къакIуллича, гьарца каснал хIарачат бувара миллатрал культура, тарих, аьдатру, чIярусса шиннардий хьхьичIмур никираща бартбигьин къахъанай бивкIсса ишру бакIуйн буккан буван», – куну.


Уттисса Аьрасатнал ХIукуматрал итадаркьусса законну дур аьрщарал квадрат метралул заллушиву дуван аьркинссар тIисса, ганихагу хIурмат буллай, га жухара зузи дуван аьркинссар тIисса. Вай ишру жувагу бакIравун ласуншиврул аьркинну бур аьрщи жунна ччай дикIан.


Зунттавусса тIабиаьтгу ссавурданий жухра ялугьлай душиву ттунгу кIицI буван ччай бур. Утти­сса Аьрасатнал ХIукуматрал итадаркьусса законну дур аьрщарал квадрат метралул заллушиву дуван аьркинссар тIисса, ганихагу хIурмат буллай, га жухара зузи дуван аьркинссар тIисса. Вай ишру жувагу бакIравун ласуншиврул аьркинну бур аьрщи жунна ччай дикIан.
Шикку ца укунсса мисалгу буцин ччива.

На буттал шяраву яхъанай икIайссияв школа къуртал буваннин. Яла гания гихунмаймур ттул оьрму шагьрулий яхъа­нахъисса бия. Амма ттул касму дия шяраваллил давурттацIун дархIусса. Мунияту на, шагьрулий яхъанарчагу, шяраваллилмур оьрмулия ят къауцайссияв.
2013-ку шинал на увкIра яхъа­нан буттал шяравун.

Ттухь ший чIявусса инсантал цIухлан бикIай: «Ший хъиннив, гилува, шагьрулий, хъиннив?» – тIий. «Ший хъинни», –учара. Ва жавабгу дакIнийхтунусса душиву бусара. Ттун ялагу ца иш хIисав хьунни ттула хасиятраву хIасул хьусса. Ва иш шагьрулий къабикIайва. Ттул чурххава дакъа-къатIа хьуну дур шагьрулул чулийннайсса кIункIу тIутIаву. Ца чара бакъасса иш багьний акъа, шагьрулийнгу къалагара. Ва ишгу на бавхIуну ура Лаккуй хIасул хъанахъисса инсантурансса бигьашивурттацIун. Сайки циняв Ккуллал райондалул шяраваллавун дурцунни щин. Инсантурал къатта-къушлий дур дяркъусса ва гъилисса щин, бюхълахъиссаксса ятту-гъаттара ябуллай бур. ХьхьичIава, ятту-гъаттаран кIин­ттул дичинсса хъала лазуни хIадур дуллай, инсантуран къаккавксса къаличIайва. Утти бигьанна лухччив дурцуну, кипру бавхIуну, гай машинарттай шаппай ласун бюхълай бур. Хъамитайпалул дувайсса давурттугу бигьа хьуну дур. ХIасил, хIакьину Лаккуй яхъанан ччи­сса инсаннан хъинну къулайсса тагьар дур.


ХIукуматрал итадакьлай дур багъру бугьан 210 азарда къуруш ца гектарданун хIисавну. Циванни къабучIисса жучIара ва даву дачин дуван? Бакъаривкьай пикри буван бучIисса кунмасса ишру? Вай ишру оьр­мулуву бачин булларча, цIакь хъанантIиссар жагьилтал зунттаву.


На цакьнивагу кIицI бував, уттигу тикрал буварчагу зарал къахьунссар. ХьхьичIара колхозру дусса чIумал кунна, инсантурая тIалавшинна дуллай дакъар хIукумат. Учиннуча нагь, нис, дикI, ппал, къама ва цаймигу затру. Вана асфальт бувтIуну Гъумуча Ваччав нанисса ххуллийх. Райондалия шяраваллавун нанисса ваймигу ххуллурду, асфальт къабакьирчагу, бакьин буллай бур. Уттигъанну Вихьлияту Ссухъияхьхьун нанисса, кIира километра ва дачIи дусса, ххуллу бакьин бувунни хъинну авурну. Ва ххуллу бакьин къабувну хьуну дур ттуршунния лирчусса шинну. Дурунни цаймигу янилун дагьлагьисса давуртту. Укунсса ишру жунма чIалан аьркинссар.

ТIайлар, Европанал хIуку­матирттай куннасса бигьашивуртту зунттал кIанттурдай ччяни дан къахьунссар. Шиккува кIицI буван ччива ца укунсса зат. Европанал инсантурал тарбиягу, бакIрал кьукьлакьимургу жуламур аькьлу-кIулшилучIату хъинну архсса бур. Му ишгу жува хIисавравун ласун багьлай бур.Тайннал ишру таксса инсаннал ихтиярду дуруччаврил чулийнмай хъит кусса бур. ЛухIими, кIялами тIисса бур. Жува тIурча, уттигу ца жяматрал лагрулий, гъан-маччаминная ят къабувцун яхъанахъисса инсантал буру. Мунияту ва ишгу жува цуксса лахъисса хIаллай бурув­ччурив, муксса хIаллай жулла Ватан ядуван хьунтIий бур.

Утти зана хьунну тIабиаьт­раясса хаварда­нучIан. ТIабиаьтрай зиярат буван на гьаз хьусса кьун буссар ЦIийшиял аьрщарай. Ва кьун буссар, Вихьлияту ахьтта увккун, ШамратIгу кьадиртун, бакIлавайсса ххуллу бивтун махъ, зунххисса суннил ялув. Ва кьун, явара, цуппалусса бакъассар. Ваниха лав­хьхьусса, вакссавагу, ванияр мюрщи­ссагу кьунтту шикку цаймигу буссар. Ва кьун бусса кIанугу хъинну агьамсса, жула миллатрал тарихрал яла кьюлтIмур иш ялун личин буван бувасса аьрщарай буссар.

Ва кьунттуяту чIалай дуссар шяраваллу: Вихьул, Ссухъиящи, ЦIийши, Хъюйми, ЧIяйми, Ва­ччи, СунбатIул. Хъинну авурсса сурат хIасул дуллалисса тIабиаьт дуссар яруннил хьхьичI. Лахъи лаган къабуллай кIицI банна тарихрал луттирдавусса Сарир паччахIлугърал Байтагъ шагьру бивкIсса кIанай бушиву ва кьун цуппагу. Гьай-гьай, аьлимтал цалийн букIлай бакъар Сарир паччахIлугърал тарихрая ихтилат буллалийни.

Му цалийн бучIаву хьун­ссия,1960-ку шиннардий ши­кку, вай ххюлубакIал дянив, Вихьулла-Арив, Эяхалу тIисса кIанттай, хъирив лаявуртту дуллай бивкIсса Ленинградраятусса археологтурал цалла даву бакIуйн дуккан дурссания. Му къадаврил сававнугу хьуну диркIун дур политиктал хIала буххаву.

ХIакьинунин яхьуну дур ва шагьру-къалалул лагмасса чIиртту бивкIсса кIанттурдал лишанну. Яхьуну бур цаппара гьанурдал чIирттугу. Вай чIиртту аьрщарава чIалачIи хьуну бур махъсса шиннардий ши­кку, на авцIусса кьунттул лултту, машиналул ххуллу буллалисса чIумал. Ялагу ва кьунттул лагмасса аьрщарай хъуру дугьлагьисса чIумал, хъуруннил яхъалун бавтIун бур мюрщисса чартту. Вай ххюлубакIурдийсса чIучIригу цирив жухьва бусласисса кунма чIалан бикIай. Вайннул мазрив жунма уттигу бувчIлай бакъар. На ттунма хъунмасса бахтти шаврин хIисав буллан икIара вай ххюлубакIурдил лях-карахсса ххуллурдайх ттущава гьан-учIан бюхълахъавугу. Шикку, ва Байтагъ-шагьру ябуллай, ванил ялув талай бивкIсса инсантурал чIурдугума чIюхлан бикIай вай ххюлубакIурдай чул бувсса чIумал.

На, кьунттуйнгу лавхъун, зиярат буллалисса чIун дия, яла уртту-щин Лаккуй дюрхъусса, август зурул дайдихьу. Ва чIумал инсантал цулун къабуккай. Хъамиттурши къабувккун цулун бу­ккан къабучIиссар тIун бикIай инсантал. Муниннин ххяхлай дикIайсса дур уртту-тIутIив, гания гихуннай кьакьлай, кьатIа тIий дайдишайсса дур. Хъамиттурши августрал дязаннив буккайсса бур Лаккуй. Му бувкшивугу ттун кIюрххил кьатIув уккайхту кIул шай. ТIиртIусса ларзулусса бухкIуллухсса усру дикIай, шюршусса кунна, хъартун.

Вай кьунттал кия чулий бу­ссар балчаннул кIиллуха лав­хьхьусса Щуну-Зунтту. Утти­гъанну ттучIан Дарбантлия увкIсса хъамаличунал, Щуну-Зунтту ххал шайхту, ца махIатталсса, уттинин ттунма пикри къавхьусса зат кIицI бувуна: «Вагь, кIанахха кIикку НухIлул жами, цуппагу чарттайн бувксса», – куну. Щуну-Зунттул лувгу, щюлли­сса урттун тартсса, някIсса щамарал ссимиялтту бусса зунттурдал хъачIру. Гьай-аман, Николай Рерих Индиянавун циван лавгунавав, укунсса кIанттурду Аьрасатнавугу бунува? Танал дуссар някIсса щамарал хъачIунттащалсса Индиянал зунттал суратру дирхьуну.

УрчIа чулий буссар ЯтIу­вахъаллил лахъшиврул ялун кьус бивкIсса Ххаржан-Зунтту. Та ттун ца девнал бакIрай дирхьусса такьиялуха лащай. Ла­гь-лахъ хъанай, таничIату нанисса бакIурдил кьабакIругу ду­ссар дакIнин цукун ччай бурив, мукунсса сурат хIасул дуллай. Яруннил хьхьичI дуссар вичIан чIу къабаллалисса Хъуннех. Ганил лагма-ялтту буссар кIура-кIура баллай нанисса машиналул ххуллу. ЧIаравва бу­ссар ттулмур хьунив ххуллугу. Архний чIалай дуссар дакI гьавасрал дуцIин дуллалисса лахъ зунттурдал ссиртругу, кIялара-кIяласса ттурулливгу. Кьунттал лагмасса, уртту-тIутIая нани­сса, янхьа тIисса кьункьалгу ххач бихьлай буссар палангналми аьт­рирдайх.
Гьай-гьай, ххуйри, ххаллилли инсантурал дакIру тирх учин дуллалисса жулла зунттал тIабиаьт.

Амма ца хъинахха тIисса пикригу ттул дакIниву хIасул хьуна. Ва «хъинахха» тIавугу чара бакъа хъуру дугьлан аьркиншивруцIун дархIусса дур. Махъсса шиннардий инсантал ва чулинмай хъинну курчIил хьуну бур. Шагьрулий яхъанахъийни ттун ххан бикIайва, хъуру гъай учинсса тракторду дакъа тIий къадугьлагьисса. Амма лякъин­ссия трактордугу. (Манасрая арх бакъа бур гараж, хъуру дугьайни, лакьайни ишла дувайсса техника ижаралий дуллалисса). Телевизорданувух кка­ккан буллай бур гьарца кIанайва вацIри бугьлагьисса ишру. Циванни шяраваллавугу му даву дуван къабучIисса? Учин мукъун, ми цIуну бувгьусса вацIри ябуллан Дагъусттаннал ВацIрал министерствалул бюхъайхха егерталгума битан. Мукун 14 инсаннангума даву хъанай дур. Вайкссава оьрчIру школалийгу ххи хьунссия. ХIукуматрал итадакьлай дур багъру бугьан 210 азарда къуруш ца гектарданун хIисавну. Циванни къабучIисса жучIара ва даву дачин дуван? Бакъаривкьай пикри буван бучIисса кунмасса ишру? Вай ишру оьр­мулуву бачин булларча, цIакь хъанантIиссар жагьилтал зунттаву. Укунсса, кIива чулийнмайсса, пикрирду-асарду загьир хьунни ттул дакIниву га кьунттуя лагмасса дунияллух ябивт­сса чIумал.