Миясат Щурпаева Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай

Ванияр 155 шинал хьхьичI Гъази-Гъумук бувну бивкIсса ПатIимат тIисса душ­нил чивчусса бувагу урчIва-ацIва шеърилул (жучIанма миксса бакъа бивну бакъар) ХIХ ттуршукулийсса лакрал поэзия гьаз бувну бур хъинну хъуннасса бюхттулшиврийн. Масала, «Ххал ба ххуй душнил гьава» тIисса назмулуща ччал бан хьунссар дунияллул поэзиялул ххазиналувасса хъинну чIявусса асардащал.
ПатIимат эшкьи хьуну бивкIссар тIар Бархъаллал жяматраясса, аьрабрай дуркку­сса, хъинну диндалухунгу агьсса, жагьилнах. Му эшкьилул цIарал ПатIимат цуппа ччувччунугу лавгун бур. Му цIарал ламарай чивчусса бур мунил цинявппа шеърирдал ххаругу.


ПатIимат бивкIун бур хантурал тухумраясса душ, ЯхIия-ханнал душнил Аймисайл душ. Аймисай цуппагу бивкIун бур чантI увкусса, пасихIну балай багьан бангу, чичингу кIулсса инсан. Мунил цила душнихьгу ласун дурну дур та чIумун лархьхьусса тарбия, кIулшиву, дуккин бувну бур аьрабрай. ПатIимат дурккусса бивкIшивугу исватну чIалай бур мунил назмурду ккала­ккийни.
Цумурдив ца нюжмар кьи­ни цила къаравашнащал архIал Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизитравун лавгун бунува, ПатIиматлун бавну бур мавлуд ккалаккисса мюталимнал караматсса чIу. Му чIунил заллунугу ивкIун ур жува кIицI увсса Бархъаллал Маллай (МахIмудхъал Малла-МахIаммад). Мичча байбивхьуну, ПатIиматлун эшкьи хьуну дур мюталимнах. Чивчуну бур цанначIан цаннал ччаврил къявхъа тIисса чагъарду. Ми чагъардалгу, эшкьилулгу, миннуцIун сукку хьусса иширтталгу мархьгу, хьхьуригу дур цихьра ПатIиматлухь. Цува Маллайма тIурча, дуллай ур анжагъ жавабру, цирдагу хъинну сикъарсусса, цирив ца хIучI хIаласса.

Цилва душнин хьумур ашкара шайхту, ниттил мугьлат бакъа тIайла бувккун бур душ Азайнивсса (Таркилийсса) цила уссичIан, Бий-МахIаммадлучIан, душнин Маллай хъамаитан аншиврул. Миккува миннал кьаст лархIуну дур ПатIимат щар булун цалла кьини кьинилун лар­хьхьусса жагьилнан. Амма душ цукунчIав лахIан бан къавхьуну бур. Ахиргу, дукъарчIайсса азарданул бувгьуну, ПатIимат бавссуну най бивкIун бур. Душнил бунияласса тагьар дурчIуну, Бий-МахIаммадлул, гьарца затрал ялттугу ххявххун, кьаст лархIуну дур ссил душ Маллайн щар булун. Хъирив гьан бувну, учIангу увну ур Бархъарату Маллай. Амма, Азайнив мунахь оьбан-хъинбан щил ци увкуссарив, валлагь, миннал ина ивчIан луркIанни дуклаки­сса куну бивкIссар тIар. Кьабивтун оьттун ччуччин Азайниялугу, ливхъун ур Маллай махъунай Бархъарав. ЧIал къавхьуну ПатIимат бивкIуну бур Азайнийва. БувкIун бур мунил хавар Бархъаравгу.
ПатIиматлул бивчIан хьхьичI чивчусса аманат-ва­сиятрал чагъарданийн бувну, бувччуну мукьах, кIилчин бувккун, хIавтIливух бивхьуссар тIар цалла карунних Маллайл. Му чIумал ПатIиматлун диркIун дур 22 шин.

Гъумучиял ПатIимат бувну гьашину хьусса 155 шинал таварихрацIунгу бавхIуну, «Илчилий» бишлай буру жула гьунар ххисса шаэр, публицист (аьпа баннав цил) Миясат Щурпаевал чивчуну, 1994-ку шинал «ЦIубарз» журналданийгу бивщуну бивкIсса, «Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай» тIисса тарихийсса очерк.
Р. Башаев


Бархъаллал Маллай

Тамансса ихтилатру хьунни жула лакрал аьлимтурал ва чичултрал дянив Гъумучиял ПатIиматлул ва Бархъаллал Маллайл цанначIан цаннал назмурдай чивчусса чагъардал ва гайннал эшкьи-ччаврил хIакъиравусса. УрчIра, ацIра шинъя ттул Гъумучиял ПатIиматлул ва Бархъаллал Маллайл чичрурдал ва гайннал хIалкьазиялул хъирив лаллай. Аьлимтурал дянив щак-щукгума бия утти луттирдай бишлаши­сса, ПатIиматлулли тIисса, назмурдайсса чагъарду бюхъай цилва ПатIиматлул къачивчуну бикIангу, яла, га бивкIуну махъ, Маллайл цала ганил цIанияту чивчуну бикIан тIисса. Му ща­­к-щуклил сававгу, ттул хIисаврай, цала Маллайл махъ зуманив ПатIиматлул цаппара чагъарду бакьи-шакьин баву хьухьун­ссар.
Бархъарав Маллайл уссур-ссунначIа ттун лявкъунни щак бакъа цилва ПатIиматлул чивчусса, уттигу чувчIав къабивщусса чагъарду. Сайки ттуршра шинал хьхьичI аьжамрай чивчусса чагъарду тIавтIун, парчри хьуну, буккин хъинну жапанугу бия. Жу, Бархъаллал Къачулгу, та Маллайл цIа дирзсса Аьлил­хъал Маллайлгу, Бархъаллал мизитрал кьади Зубайр-ХIажиналгу, цачIу щябивкIун, диялсса чIун харж дарду ми чагъарду буклай.

Бархъаллал инсантурал бусласаврийн бувну, цила чIумал ми чагъарду бивкIун бур хъинну чIявусса. 1920 шиннардий, цува Маллай сагъну унува, Щурагь буклай бивкIсса «Илчи» кказитрал редакциялул кказитрай бищунну куну, лавсун, бигу-къабивщуну, яла зана къавхьунува ливчIун бур. ЛивчIми Маллай ивкIуну мукьах ганал уссур-ссуннал цайхва цала бавчIуну бур. Уттинин ливчIсса чагъардайнугу, луттирдай бивщуминнуйнугу, халкьуннал бусалардайнугу, ттул пикрилий, бюхълай бур хIакьмур чIалачIи бан.
1980-ку шиннардий ЦIу­ссалаккуй, ТIюхчардал шяраву, ттун бакIрайн дагьуна ЧIаящатусса Исрапихъал Ххадижат тIисса урчIцIалла шин хьусса щарсса. Янин чани чан хьуну, ччанну дякъил бувгьуну, шанийн дагьну дунугу, Ххадижатлун ххуйну дакIний бия цила оьрмулуву ккавкмур, ихтилатравух шаммардугу хIала бичлай, вичIи дирхьунан хъинну тIааьнну гъалгъагу тIий дия.
– Вай зул Гъумучиял Па­тIиматлул Бархъаллал Ма­ллайчIан гьан бувсса шаммардур, – куну, цаппара шаммардугу бувккуна.
– Вин Гъумучиял Па­тIи­матлуятугу бавссияв? – цIув­ххуссия на.

— Циван къабаяви? Ттун Маллайгу ххуйну кIулссия. Ттул нину Маллайл мюрид дия. Жу чIявуну ниттищал нюжмардийн Бархъарав лагайссияв, ссайгъат-азихъгу лавсун. Маллайлгу, ттул ниттилгу, чIарав щябивкIун, ихтилатрай тамансса хIал байва. Маллайл ва Гъумучиял ПатIиматлул хIалкьазиягу ттул ниттин ххуйну кIула.
ЧIаящиял Ххадижатлул бувсминнуяту цаппара затру на цила чIумал кказитрайгу бивщуссия. Тания мукьах на хъирив лавра Дагъусттаннал элмурдал центрданувусса каних чичрулул фондравусса Гъумучиял ПатIиматлул ва Бархъаллал Маллайл чагъардалгу, жула аьлимтурал гайннал хIакъираву чивчумунилгу. Ва хIалкьазиялул хъирив лаян ттунма кумаг бувсса Бархъаллал Маллайл ссил душнил арснахь Аьлихъал Маллайхь, Бархъаллал Къачухь, ЗубайрхIажинахь ва Гъумучатусса Пирсулайманхъал ХIасаннухьгу хъунмасса барчаллагь учин ччай бура.

Цури ивкIсса Бархъаллал Маллай?

1979 шинал бувксса лакрал поэзиялул антологиялий ца гъалатI итабавкьуну бур, Маллайл буттан цIа МахIаммад диркIссар тIисса. Маллайл буттан цIа диркIун дур МахIмуд. Маллайн цайнна диркIун дур тIайласса цIа МахIаммад, амма оьрчIнийра ларчIсса чулийцIа – Маллай лирчIун дур оьрмулухунгу, литературалувугу.
Маллайл буттал МахIмудлул бивкIун бур ххюва оьрчI: шанма душ – Ххамис, Ххадижат, ПатIимат ва кIия арс – Кьади ва Маллай. Маллай ивкIун ур чIана-чIивима. МахIмуд ивкIун ур чIявучивухсса хъудугьу, му Маллайн мукьра шин хьусса чIумал ивкIуну ур.
Га чIумал Бархъарав мукьва мизитгу, мукьа кьадигу ивкIун ур. Яла гужмур элмулул щаращину та чIумал Лаккуй хIисав байсса бивкIун бур Гъумучи, гайннал хъирив Бархъал. Бархъаллал кьадитурал цалла шяраву кьуран лахьхьин къабув­сса оьрчI къаитайсса ивкIун ур, ятинтуран чирилун уква ла­хьхьин байсса бивкIун бур. Га чIумал Бархъарав бивкIун бур цIа дурксса бусурман диндалул аьлимтал: Халипа-Оьмар ва Мирза-кьади. Вай аьлимтурал цIарду машгьурну диркIун дур, Лаккуй дакъассагу, даргиял ва яруссаннал кIанттурдайгу.
Маллай ивкIун ур кьуран­далий Мирза-кьадиначIа. ОьрчIнияцIавасса Маллайл караматсса, инсаннал дакIнивун, чурххавун ццихь бутлатисса чIуницIун, га Мирза-кьадинан хъинну ххира хьуну ур, ганан диндалул вяъзарду, мавлудру лахьхьин дуллан ивкIун ур. Му чулухунмай Маллайл цалагу хъунмасса пагьму-гьунар бивкIун бур, цаппара вяъзарду цалвагу ляхъан байсса бивкIун бур.
ЧIаящиял Ххадижат дакIнийн бутлай дия: «Ттун Маллай цалчин ккавксса чIумал, духьун­ссия ганал оьрмулул 50 шин. Чур­ххал лахъ акъасса, къалиправу авкьусса ия, хъунисса лухIисса, инсаннал дакIнивун ццихь бутлатисса яру бия, амма цува хъинну кIукIлусса, хIалимсса адимина ия. Ихтилатгу байва лагьну, хIалимну, ваца такьвалий дуаь ккалаккисса куна. Амма такьвалий кьуран, ягу мавлуд ккалаккийни, ганаяту Аллагь, Идавс шайва, ганал дакIнил, чIунил гьавас вичIи дирхьунал дакIурдивун, чурххавун буххайва. Заннал буллусса хъунма­сса пагьму-гьунарданул, кашпу-караматрал заллу ия».

ОьрчIнийсса чIумалва Маллайл цалла шяраву аквар учай­сса бивкIун бур, кьадитурацIун мавлудру дуккайсса диркIун дур, ганал караматсса чIунил аваза бавну бур Гъумукунгу. Гъумучатусса Шамсуттин-кьадинал цалчин увцуну ивкIун ур Ма­ллай Гъумукун цачIана шавай мавлуд дуккин. Маллайл чIунил хIайран бувсса Гъумучиял кьадитурал маслихIат хьуну бур га Гъумучиял мизитравун уцин. Мукун оьрмулул 17 шинаву агьну ур Маллай Гъумукун. Гъумук мизитирттаву кьулгьу байни, ягу мавлидру дуккайни, цачIун шайсса бивкIун бур Маллайгу, Кумиял Аьбдулмажидгу, Гъумучатусса Аьлишахъал ХIасан-ХIусайнгу. ЧIявуну МаллайчIан бучIайсса бивкIун бур Гъумучиял жагьилтал ганахь назмурдайсса эшкьи-ччаврил чагъарду чичин бан, цанма ччан хьусса душварачIан гьан бан. Маллай дус хьуну ур та чIумал Гъумук шаэрну машгьурсса Гузунхъал ХIасаннущалгу, гукунасса шаэр НицIавкIратусса Апал Шяпинащалгу, гай чIявуну кувннащал кув бястлий шаммарду ляхъан буллай бикIайсса бивкIун бур. Маллай чIявуну ухху-укку шай­сса ивкIун ур Пирсулайманхъал МахIаммадрасуллучIан, Рашкъухъал МахIаммадлучIан, Сайд-ХIусайнхъал Гъази-кьадиначIан. Маллай цува хъинну инсантуран бусрав хьун­сса, ххира хьунсса хасиятрал, тIабиаьтрал инсан ивкIун ур, мунияту ганал дустурал нитти-бутталгу га цала хьхьичIунсса гъанчу куна кьамул айсса ивкIун ур. Буслай бур, яла махъ шиннардий, Маллайл ва Гъумучиял ПатIиматлул эшкьи-ччаврил хавар бувксса чIумал, Маллайл дустурал: «Ханнахъал душних эшкьи хьусса жагьилнай рахIу къабикIайссарча, га яла ххуймур ссакьаллатрал чиллу-чухъри дикIан аьркинссар!» – куну, цалва харжирацIух Маллайн чаннану хьхьинякIсса ссакьалатрая чиллу-чухъри дан дурну дур, мухIлу-ххаржан дан дурну дур. Гай цIуну дурсса яннагу ларххун, Маллайл сурат рищун бавчукун, га цукунчIав рязи къавхьуну ур, сурат рищаву бусурманнан бунагьссар тIий. Яла Гузунхъал ХIасаннулгу, Апал Шяпиналгу, Маллайгу щяивтун, цивппагу чIарав бавцIуну, гагу хъяврин увну, чIавахьулттийхчил рищун дурну дур сурат. Га сурат дур хIакьинусса кьинигу Гузунхъал ХIасаннул душничIа Султан-ПатIиматлучIа. Бархъаравсса Маллайл уссур-ссу дакIнийн бутлай бур, цува Маллай икIайва тIар, щил-дунугу сурат ххал дуллалисса чIумал: «Ттулгу дуссар ца мамав Гъумук, Гузунхъал ХIасаннул кьяцлун ивхьуну, рищун дурсса», – тIий.

Цури бивкIсса Гъумучиял ПатIимат?

Гъумучиял ПатIиматлул нясав нанисса дур Гъумучиял хантураяту ва Азайннал щамхалтураяту. ПатIиматлул нину Аймисай бивкIун бур Азайннал ЯхIия-щамхал тIисса хъус-кьинилул залуннал душ. Нину Гъумучиял хантураяту­сса диркIун дур, мунияту Аймисайн, къумукь маз кунма, лакку мазгу кIулну бивкIун бур, щаргу буллуну бивкIун бур Гъумучиял ханнахъал адиминан. ПатIимат чIивину бунува Аймисайл лас ивкIуну, га щащарну ливчIун бур ца душнищал. Гания мукьах цаманан щаргу къавхьуну бур. Маллай икIайва тIар буслай, цанма ПатIимат кIул хьусса чIумал, ганил ппу сагъну акъая, бунтирал шинал оьрус­нащалсса талатавриву агьссар тIун бикIайва тIий. Маллайл бусласаврийн бувну, Гъумук ПатIиматлул буттайхчин­сса гъанчугу чIявусса бивкIун бур, Азайнив ниттийхчинссагу хъиннува чIявусса бивкIун бур. Аймисайл уссурваврал Азайнив хъунисса лухIитIутIул багъру, хъу-лухччи, зунттурду, ятту-гъаттара бивкIун бур. Гайннал лухччайн зунттавату бувкIсса заллухъруннал багьлух цала яттугу бакьайсса бивкIун бур кIинттулсса.
Аймисайл буттал цала оьр­чIахь дарс дишин мюталимтал шаппай бучIан байсса бивкIун бур. Мукунма ПатIиматлулгу чIявусса ­аьраб мазрайсса, турк мазрайсса луттирду буккайсса бивкIун бур, шаммарду ляхъан байсса бивкIун бур. Му бакъассагу, та чIумал чагъарду, яла-яла эшкьи-ччаврилми, шаммардай чичаву сийлий диркIун дур.
Оьрмулул 16-17 шин хьуннин ПатIимат бивкIун бур Гъумук, буттал къатраву, диндалул элмугу лархьхьуну дур Гъумучиял аьлимтурая, мусил ххаллай накьич щащан лархьхьуну дур Рашкъу-МахIаммадлул ниттияту СалихIатлуяту. ПатIимат бивкIун бур чурххал кIюлацIасса, исвагьисса, чаннасса яругу бу­сса, сипатрава ккаккан хъинну ххуйсса душ.
ПатIиматлул заманнай Гъумук бивкIун бур арулва махIлагу, арулва мизитгу. Ца кьини Ма­ккалив хIаж бан нанисса диндалул арамтал бивкIун бур Гъумучиял Гъази-ккурчIиял махIлалийсса Кьадинал мизитраву мавлуд дуллай. Та чIумал хIажливгу лагайсса бивкIун бур каши дусса инсантал: цанчирчан, хIажлив бачиннин гайннал хъунисса, дяъватру бивчуну, цадакьартту бувну, харж буккан байсса бивкIун бур, мукунсса харж буккан бангу щища-бунугу къашайсса бивкIун бур. Кьадинал мизитраву мавлуд дуллалисса чIумалгу, хIажитурал, мукьцIа-ххюцIалва яттил хIайвангу бивххун, ттуршвахъул кIартту ччатIулгу бивщуну, миски-гъаривнан цадакьартту, ятинтуран яннарду дарчIуну дур. Мавлудрайнгу бавтIун бивкIун бур хъуни къатрал агьлу, оьрчI-бакI, лахъи-хъунисса авурсса яннардаву бивкIун бур хъами-бикатал. ПатIиматгу бивкIун бур Зулайхат тIисса цила къараваш душнищал. Щалва мизит щапI куну бувцIусса халкьуннал гъавлул чIуницIун, мизитрал кьатIувсса оьрчI-бакIуннал тяхъасса чIурду хIала бухлай, лагма-ялтту авур­сса шадшиву диркIун дур.
Кьадинал дуаь къуртал хьувкун, цакуну, цIансса хьхьуниву чаннасса къавтIи пар учайсса кунма, гьаз хьуну бур караматсса оьрчI-адиминал такьвалул чIу. Пахъ багьну бур щалава мизит, бухлавгун бур хъаннил щурщу, янналул щуртI, аьламатсса чIунил асар щуну бур чIу бавнал дакIнийн.

Мизитравун бувкIсса чIяву­чин Маллайл чIу бавну, кIулну бунугу, ПатIиматлун га тачIав бавну къабивкIун бур, гукунсса шадлугърайнгу ПатIимат цалчин бувкIун бивкIун бур. Ялу-ялун бюхлахисса мюталимнал чIунил ПатIиматлул чурххал хIал баххана хьун бувну бур, дакI гьулусан дуккан дурну дур. Мавлудрал мажлис къуртал хьуннин бацIан къавхьуну, бувцуну цила къаравашгу, ПатIимат бувккун бур мизитрава. Шаппа цийнма цуппа кIура бавукун, ПатIиматлул тIайла бувккун бур Зулайхат мизитравун та мавлуд ккалаккисса мюталим цу урив кIул ан. ЧIал къавхьуну зана бивкIсса Зулайхатлул бувсун бур та мюталим Бархъаратусса Маллай тIисса жагьил ушиву ва танал такьвалул цIагу щалвагу Лаккуй машгьурну душиву.
Гьунттихавай кIюрххил хIажитал тIайла буккан бавчуну бур ханнахъал агьлу. Гайннащал ПатIиматгу бувккун бур. Хъинну авурсса баргъгу бивтсса кьини диркIун дур, авурсса яннарду бургъил нурданул цIупартIи дуллай, шадсса чIурдал, хъяхъавурттал лагмара дуниял чIюлу дурну диркIун дур. Микку Зулайхатлул ккаккан увну ур ПатIиматлун караматсса такьвалул заллу. ХIажитал тIайла буклакийнигу дурну дур Маллайл такьвалий дуаь.

Ларгун дур гания мукьах нюжмар, кIира. Маллайл чIу гьич ПатIиматлул дакIнивату къабуклан бивкIун бур. БувкIун бур ца кьини хъун кьадиначIан ханнахъал къараваш: «Ханна­хъал бикатуран Маллайл чIу бавну ччай бурча, аквар Маллайхь учин булувара»,– тIий.
Гания мукьах Кьадинал мизитраяту аквар чIявуну Маллайл учайсса бивкIун бур.

Хъиривгу буссар