Дагъусттаннал медициналул тарихраву яргсса лажин чирчусса

Ноябрь зурул 13-нний увну ур цIанихсса хIакин, медициналул элмурдал доктор, профессор Хайруттин Апанниевич ХIажиев. Гьашину ванан оьрмулул 100 шин хьунт1иссия.


 

Хайруттин ХIажиев

Хайруттин Апанниевичлул цIа ххуйну кIулссар жула халкьуннан. Дагъусттаннай «Халкьуннал хIакин» тIисса цIа хьхьичIра-хьхьичI ваналли ларсъсса, вари Дагъусттаннал хIакинтураву цалчин медициналул элмурдал доктор, профе­ссор хьуссагу. Халкьуннал цIуллу- сагъшиву дуруччаврил, медициналул элмулул ххуллий дурсса хьхьичIуннайшивуртту ва лайкьшивурттугу, цIуртти ва цIардугу Хайруттин Апанниевичлул чан­сса дакъар. Амма, ванал ученик И. Шамовлул увкусса куццуй, Хайруттин Апанниевич ца миннуйну кьимат бищайсса инсан акъар. Дагъусттаннал терапевтътурал школа сакин бавриву, Да­гъусттаннай лавайсса даражалул терапевтътал хIадур бавриву, ва мунийну Дагъусттаннал медициналул тарихраву яргсса лажин чичавриву ванал бияла хъунма­ссар. Ванал учениктураягу хьуну бур Дагъусттаннал медициналул цIа бюхттул дуллалисса лавайсса даражалул пишакартал.
Хайруттин Апанниевичлул яла хъуннамур наградарив дур азарахъул инсантурал барчаллагьру, жяматраву бусраврай яхьусса цIа. ХIакьинусса кьинигу буслайнма бур ванал инсаншиврия, хъиншиврия, цIими бушиврия.


Хайруттин ХIажиевлул каялувшиндаралу дурур­ччуну дур
5 элмулул доктор, 17 кандидат хьунсса ди­ссертациярду.
Центральный изданиярттай рирщуну дур 170-ннийн дирсса ванал чирчусса элмийсса
давуртту.


Увну ур Хайруттин Дагъус­ттаннай Граждан дяъви нанисса аьратталсса 1920-ку шинал, Хьурттал шяраву, аьрабрай дур­ккусса аьлимчу Апаннинал кулпатраву. Та диркIун дур Гъази- Гъумучиял округрай дахьра совет власть дирхьусса, совет властьрал душманталли тIий чIявусса инсантал бугьлай, ду­снакь буллали­сса чIун. Хайруттиннул ппу Апанни Граждан дяъвилий гьур­тту хъанай къаивкIнугу, ванал ппу Ибрагьим-ХIажигу, буттал ппу МахIаммад- ХIажигу аьрабрай дурккусса аьлимтал бивкIун тIий, вагу дуснакь увну ивкIун ур. Амма ХIавинахъал Саэдлул хIарачатрайну тархъан увну ур.

Ва укуннагу кулпатран захI­мат­сса чIумал бурхIал цIал дирну, къашавай хьуну дур Хайруттиннул нину Аминат. Мунийн бувну, барз ва бачIинний, чIивисса Хайруттиннун кку­кку булун къахъанай бивкIун бур. ОьрчI ккашил ивчIан къаитансса чаран лявкъуну бур ниттил нину ПатIиматлул.

Утти ца-кIива зат ХIажиевхъал фамилиялул хIакъиравугу бусанна. Ва вайннацIун махъ цIакь хьусса фамилия дур. Вайннал агьлу- авладрайн Бугърахъул чай­сса бивкIун бур. КIира-шанна никирайсса Хайруттиннул буттал буттахъул Маккалив хIаж був­сса буну тIий, вайннацIун ХIажи тIисса цIа ларчIун дур. Муния хьуну дур ХIажиевхъул тIисса фамилиягу.
Хайруттиннул оьрчIшиву ва дуккаврил шинну ларгун дур Буйнакскалий ва МахIачкъалалив.

Ми шиннардий ванал ппу шикку личIи-личIисса дуккаврил идарарттай зий ивкIун ур. Хайруттин чIивинийва итххявхсса, дуккаврил гьунар бусса оьрчI ивкIун ур. 1937-ку шинал марцIну ххювардай Хьурттал школагу къуртал бувну, увххун ур Дагъусттаннал Медициналул институтравун. ХIакиннал пиша ванан маслихIат бувну бур буттал, та чIумал билаятрайсса политикалул тагьар хIисавравун ларсун, ва му чулуха нигь дакъасса пишану бизлай. Ва диркIун дур миллатрал интеллигенциялул чулухуннай репрессияртту дайдирхьусса чIун. Ва шинал цала гьалмахтал Д. Къорхъмасовлул ва А.Тахо-Годил хъирив аьщун ивзун ур Апаннигу. Укун къушлин захIматсса чIумал дуклан багьнугу, Хайруттиннул къуртал бувну бур институт лавайсса кьиматирттай. Ци чулийгу, дуклакисса ва зузисса шиннардий, 1956-ку шинал ппу реабилитировать аннин, ванал ялату къаларгун дур «халкьуннал душманнал арс» тIисса цIа.

Институт къуртал бувну махъ, ххюра шинай, Хайруттин Апанниевич зий ивкIун ур Азирбижаннавусса Дагъусттаннал къутаннай, Мугъаннал авлахърайсса шанма азарханалий каялувшиву дуллай. Мунияр махъ, 1943-1946-ку шиннардий, Ккуллал райондалул цIуллу – сагъшиву дуру­ччаврил отделданул каялувчину ва хъунама хIакинну ивкIун ур. 1947-ку шинал виваллил азардал пиша куртIну лахьхьин Хайруттин увххун ур СССР- данул Элмурдал академиялул Терапиялул институтрал аспирантуралувун, цIадурксса терапевт ва академик А.Л. МясниковлучIан.

Мугу къуртал бувну, Дагъусттаннайн учIайхту, ва ивтун ур госпитальная терапиялул кафедралул заведующийну. Ва кафедралий зий Хайруттин Апанниевичлул 66 шин дурну дур. Вай шиннардий Дагъусттаннал медициналул даража гьаз бан ванал дур­сса даврин багьа бищун къашай­ссар. Хайруттин Апанниевич айивхьуну ур жагьилсса, дуккавриву- давриву итххявхсса, элмулул ххуллий хьхьичIунмай хьу­сса, цала пиша ххирасса хIакинтал лагма лаган буллай, минная ва миннащал архIал терапевтътурал школа сакин буллай. Гьай- гьай, Дагъусттаннай ваниннингу цIадурксса, хьхьичIунсса терапевтътал бивкIссар, амма миннаву дагъусттанлувтал къабивкIссар. Хайруттин Апанниевичлун ччай бивкIссар школа кIанттул кадрардая сакин бан.

Студентътураву, архIал зузиминнаву ххал буллан ивкIссар шивун кIункIу бансса, зунгу, дуклангу гъира-гьавас бу­сса хIакинтал. Яла айивхьуссар щалагу дунияллийсса хьхьичIунсса медициналул школардай ишласса кьяйдарду Да­гъусттаннал терапевтътуралгу ишла дуллали буллай. Вай кьяйдардайн бувну, хIакинная тIалавшинна диркIссар: инава къашавай хьурча, вихва цукун бурувгун ччай бурив, мукун уруган аьркинссара инавагу къашайшалах тIисса. КIилчин, хIакиннан икIан аьркинну бивкIссар къашайшалачIа зузи кьинилул ссятурдий бакъача, аьркинссаксса хIаллай ац1ан. Укун вардиш буллай ивкIссар Хайру­ттин Апанниевич цала ученикталгу, архIал зузимигу. Цувагу хьхьу-кьини къаувкуну учIайсса ивкIссар азарханалийн къашайшалан аьркиншиву духьурча. Мукуннасса тIалавшинна вайминнаягу диркIссар.

Вай кьяйдарду ванан лархьхьуссар цала учитель академик А. Мясниковлуя. Ялагу, терапевтътураясса ванал тIалавшинна диркIссар мудан цала кIулшивуртту куртI дуллансса. Цила икIайкунсса хIакин хьун ччарча, къашайшалачIату луттирачIан, луттирачIату къа­шайшалачIан тIисса кьяйдалий зун аьркиншиврий мукIру буллай ивкIссар. Цала кьяйдардая ванал бусайсса бивкIссар республикалул циняр районнаясса ва шагьрурдаясса хIакинтал бавтIсса Терапевтътурал элмийсса обществалул заседаниярттайгу. Цувагу сайки 50 шинай ва Обществалул председательну ивкIссар. Терапевтътурал школа буккайсса бивкIссар Дагъусттаннал медициналул университетрал цинявппагу студентътурал.

Хайруттин Апанниевичлул гьану бивзсса Дагъусттаннал терапевтътурал школалул вакилталли цIанихсса хIакинтал, профессортал И.Шамов, А.Хасаев, Э.Эседов, З.Алекберов, С.Абусуев ва чIявусса цаймигу. Хайру­ттин Апанниевичлул хъунмасса захIмат бивхьуссар Дагъусттаннал терапиялул даража гьаз бан. Мунийн бувну, хIакьину Дагъус­ттаннал терапевтътураща бюхълай бур 90% виваллил азардал хъин дуллан. Хайруттин Апанниевичлул дурсса цIушиннарду чансса дакъар Дагъусттаннал медициналуву. Дагъусттаннай виваллил медициналуцIун дархIусса элмийсса ахттаршиннарду дуллалавугу ваная дайдирхьуну дур. Цала каялувшиву дуллалисса кафедралучIа Хайруттин Апанниевичлул тIивтIуну бур цал клиникалул ахттаршиннардал, яла экспериментирттал лаборатория.

Ванал сакин дурсса Дагъус­ттаннал Терапевтътурал элмийсса общество хIакьину Аьрасатнаву ца яла сий думур дур. Агьалинал цIуллу- сагъшиву дуруччаврил ххуллий бивхьусса захIматрахлу Хайруттин Апанниевич лайкь хьуну ур ЗахIматрал ЯтIул ттугълил, Халкьуннал дусшиврул орденнан, ХIурматрал лишандалун ва личIи-личIисса медаллан ва грамотарттан. Ва ур СССР- нул цIуллу- сагъшиву дуруччаврил отличник, Аьрасатнал ва Да­гъусттаннал лайкь хьусса элмулул ишккакку, Дагъусттаннал лайкь хьусса хIакин. Ванал каялувшиндаралу дурурччуну дур 5 элмулул доктор, 17 кандидат хьунсса ди­ссертациярду. Центральный изданиярттай рирщуну дур 170- ннийн дирсса ванал чирчусса элмийсса давуртту. Хайруттин Апанниевичлуйн Дагъусттаннал терапиялул патриарх учай. Ванал цIа дуллуну дур МахIачкъалаливсса ца кIичIираваллин. Дагъусттаннай аьдатравун дагьну дуссар «Гаджиевские чтения», ва увсса кьини Дагъусттаннал Терапевтътурал элмийсса обществалул дай­сса элмийсса конференцияртту, бу­ккайсса лекциярду.

Укун ххаллилсса, медициналух эшкьи хьусса хIакин усса агьлу- авладрай хIакинннал пиша язи бугьансса цайми къабувкссания, му аьжаивгума бизанссия. Хайруттин Апанниевичлул мукьвагу душнива кIиннил язи бувгьуну бур хIакиннал пиша. Ххадижат бур кардиолог, Аида – гинеколог. Издаг зий бур Да­гъусттаннал университетраву. Диана зий буссия Дагъусттаннал элмий­сса центрданий, хIайп, ва ччяни дунияллия лавгунни. Душнил оьрч1 Аьбдулла ттатта куна х1акин-кардиолог хьуну ур.
ЧIявучин кIулссар Хайру­ттиннул уссу, медициналул элмурдал доктор, профессор ХIа­жи ХIажиев. ХIакиннал пиша язи бувгьуну бур ХIажинал арснал Оьмардулгу. Бухьунссар ХIа­жиевхъал агьлу- авладрай цаймигу хIакинтал. Щак ба­къар миннал лайкьну дуручлай бушиврий Хайруттиннул цIа.