Караши

Карашрал шяраваллил тарихрацIунсса цаппара чичрурду

Карашрал щар сакин хьусса кIантту хьхьичIазаманнул инсантал яхьун хъинну хIалусса кIантту бур. Бур зунттал вацIри-хIалурду, дур диялсса нухру, бур щаращив.
Масала, Кьудукьлиялу тIисса кIанттай, суннил чулий, шяравату кIира-шанна километралул манзилданий , дуссар Чирчу-Нух тIисса нух. КIа нуххулу дуссар личIи-личIисса хIайвант-жанавартирттал суратру, яни аьвзалзаманнул инсантурал ххяллай дирхьусса суратру (наскальные рисунки).


Карашату Гьуйннал шяравун нанисса ххуллул лув, Найрдавалу тIисса кIанттай, ратIнил ттириркIусса хъуннасса валт дур. Га валт сайки щалла, 4-5 метралул утташиврий, тIаннул луххал къатлия сакин хьусса дур, лях-лях мюршсса кIалашругу чIалай дуссар. Валтнил ялувгу хъуннасса нух дур, кIивугу духьунссия вахIши заманнул инсантурал ликказан (стоянка). Мукунмасса кIанттурду цаймигу чансса бакъар Карашрал лухччи-аьрщарай.

ХIакьинусса Карашрал шяраваллил кьиблалул чулийсса ххярагьала, Исял Абакархъал къатрачIату дайдирхьуну, зума-къирагърайн дияннин, бусурман дин дучIанниннасса гьаттардил ялув дурсса дур. Ми гьаврду цирдагу чара-гьаврду дур, ми дуссар Бихьттар Аьлихъал, ХIусайн Кьурбахъал, Сулал Шайхухъал ва цаймигу къатрал лув.
Цурда бусурман хIатталлилми чичрурду лапра хьхьичIарасса дакъар, 500-600 шинаяр ххишаласса таварих бусса душиву къакIулли.
Вай кIивагу зат хIисавравун лавсун, жущава учин бюхълай бур хIакьинусса Карашрал щар сакин хьусса кIанттай хъинну ччясса заманнай цамур шяравалугу диркIун дур куну. Уттимур тIурча, сакин хьуну духьунссия хьхьичIрамур лирну мукьахсса чIумул мутталий.
ЦIанасса шяравалу салкьи хъанахъаву дайдирхьуссар тIун бикIай Гьухъаллал мащилияту. ЦIумур шяраваллил хьхьичIра-хьхьичIсса къатринугу диркIссар тIий бур Ккачихъал къатри. Мяйжаннугу, хъинну духсса архитектуралул журалийсса къатри дикIайва кIай къатри. КIикку бикIайва, кIарттуву цIу дирхьуну, лултту пуркIу нани бувну, гъили лаган байсса аьрщарал тах-лахъругу.

Карашрал щарнил къин­ттуллух, баргъбуккавал чулий, Маччайнна-Зунттул ца хъачIну хъанахъисса Къялибаллил бакIрал куя чулух, дуссар Ссуттиящалу тIисса лухччи. Му цIагу хьуну дур кIикку хьхьичIра диркIсса Ссуттими тIисса шяраваллил цIания. КIа щар диркIсса кIанттай хIакьинусса кьинигу ххал хьун бюхъайссар къатри диркIсса лагрулул куцругу, чIирттая ливчIсса чарттугу, гьанурдугу. КIа лирну цуксса хIал хьуссарив балжийну кIулсса зат бакъар, амма кIай чарттах, лекьрурдах бурувгун тIурча, учин бучIир хьухьунссар ца 900-1000 шинаяр чан дакъасса куну. Шяравалу лияврил хъунмур сававгу балжийну кIулну дакъар. Бур анжагъ бусаларду, лухччал ялув ччалай, дянив ттур дагьну, карашрал жяматрал лиян дурссар тIиссагу, бабаъ цIуцIаву дирну, духларгссар тIиссагу. Мяйжанмур Заннан кIулли.
Ссуттиннал щар лирну мукьах кIичча бувкIсса агьулданиятуссар тIун бикIай Карашавсса Маннил Гъазихъал ва Оьмаршалавхъал тухумру.
Шиккува учин, яла махъ, колхозру хьуну мукьахсса чIумал, Ссуттияхьсса хъуруннай гъайтIий бунува, кIикку дувссилул дарчIин дирхьусса инсаннал бакI лявкъуну бивкIссар тIий, буслай бикIайва бугьарами.

Карашрал щарнийн тIайлану тия чулий, ЧIара-Гьан тIисса гьаннил хъачIрай, буссар хъунмасса кьун, танийн учайссар Зубил-Кьун куну. Къурагьшиву дагьсса шиннардий жямат зияратрай батIайсса бивкIун бур та кьунттучIан, зикри бишин, гъарал чIа учин. «Зуби» (зуви) тIисса мукъул мяънагу му эбадатрацIун дархIусса мяъна душиву аьлтта чIалай бур.
Тава кьунттуяту куя чулухунмай, Хъун-Гьаннил дязаннаву, бур ца цамургу эбадатсса кьун. Танийн учай Баргъ-Къабияй-Кьун куну. КIи дуркIун махъ танийн баргъ къабияйссар бувагу. Та кьунттуйн хьхьичIва-хьхьичI баргъ щусса чIун ккалли дайва инт дайдихьлай душиврун. Та хъанай бур ца цила зумунусса тIабиаьтрал календарь (солнечный календарь).
Жура кIицI дурсса Ссуттиннал шяравалу диркIсса кIанттуя кIихуннай, Къучаравалу, ЦIукI­раялу, Интту-Бар ва Лекьувалу тIисса кIанттурду бивтун махъ, дуссар Ккушалалу тIисса хъунна­сса аьрщи, ца цуппалусса улча кунма сакин хьусса кIантту. КIа лухччи сайки щалла дур Карашрал. Бур кIанил цаппара кIанттурду чIаххуврайсса Къуруллахь ва Гьуйннахьгу. КIикку диркIун дур (дуссар хIакьинугу, дачIи-кьачIи леркьун) та заманнай гъинттул утардайн ризкьи бувцуну лагайсса бивкIсса мащивгу: Къаллал мащи (кIира), Шуаьйл мащи, Ячарил мащи. Халкьуннаву бур ливчIун кIай мащацIун бавхIусса шаммардал укунсса ххаругума:

Ва гьуя, Къаллал мащи,
Къарагун, Шуаьйл мащи,
Щайинил ххихху бивтсса
Ячарил ххаллил мащи.

КIиккура диркIун дур дугьай­сса хъуругу. Карашату Ккушалав духьунссар ца арулла-мяйра километра. ХIисав дара, кIикку хъуругу дургьуну, му манзилданий яла бакIлахъиягу шардай духхайссагу диркIшиву. Совет заманнай Ккушалав гъинттул бикIайва ца ягу кIива яттикъуш.
Ккушалатугу кIихуннай, ялагу ца шанна-мукьра километралул манзилданий, буссар чIявуссаннан бавсса, амма чанссаннан бакъа къаккавксса, КкутIнишалу тIисса билаят. КIикку ччясса заманнай диркIун дур КкутIниши тIисса шяравалу. КIа щар лияврицIун бавхIусса бусалардугу чIявуссаннан бавссар, кIулссар. Тара Ккушалав кунна, кIиккугу диркIун дур Карашрал мащив, гъинттул ризкьи бувцуну лагайсса, яшайсса. Колхозирттал чIумал кIикку дуссия Карашрал колхозрал оьллал ферма. БикIайссия мукунма яттикъушгу.
КкутIнишиял щар лияврицIун бавхIусса бусалардугу ца ва кIива бакъар. Савав ци хьуну духьурчагу, дянив хъинну хъунмасса ва оьсса питна багьну, ца шантту-мукьттуршра шинал хьхьичI лирну дур кIа щар. Му питналувугу ливтIуну бур сайки бур чинсса циняв чиваркI. ЛивчIун бивкIун бур анжагъ хъами-оьрчIру ва къартту-къужри.
Муния махъ, кIа нааьнасса аьрщарай ялапар къахъананну куну, кьадиртун дусса куццуй шяравалугу, бувккун лавгссар тIар ливчIми агьлу. Миннавасса чIявуминнал мина дурну дур лагма-ялттусса щархъай: Къурлав, Лахъирив, Карашав, Гьуй ва ЧIаяхь. Ттигу-махъгу ми щархъал жяматирттал дянив, ва пулансса тухумрал нясав КIутIнишиял шяравату бувкIсса инсантураятуссар тIий, буслан бикIайссар. КкутIуннал (кIайннайн КкутIун кунугу учай) аьрщи, цурда щар диркIсса кIанттугу хIалану, сайки щалла хьуну дур Карашрал. Цаппара кIанттурду буссар Къуруллахь, Гьуйннахь ва Уручуллахь.
КкутIнишиял щар лирну мукьах кIайннал лухччив Аьхъардал багтурахь диркIун дур. Тайннан багьа буллуну (нагь, нис), кIикку цала ризкьи ябансса лухччив ижаралий ласайсса диркIун дур карашрал. Революция хьуну махъсса 1920-ку шиннардийгума бучIайсса бивкIун бур аьхъар лухччах багьа ласун. Амма цумур шинал цукун, ци шартIирдай хьуссарив къакIулли, кIай лухччал заллухъруну хьуну бур ахиргу караши.

Карашрал чулухух нанисса неххай (танийн жул Гъарахъ-Нех учай, Гьуйннал-Нехгу учай) диркIун дур карашрал мяйра гьарахъалу. Дяъви хьуну махъгу гайннуясса шанна зийнна диркIун дур: Оьмаханнул гьарахъалу, Бячал-Кьанив гьара­хъалу ва Юнуслул гьарахъалу.

Къуругьав хьусса 1813 шинал­сса дяъвилий, 2-ма Сурхай-хан (Хъун Бутта) бакIчисса оьрус­нащалсса дяъви бивкIссар му, гьуртту хьуну ивкIун ур ца караширичугу. Му ивкIун ур Маччайннал вирттавравух талан лавгсса Васа тIисса игит. Та талатавриву игу-ивкIуну ур. Карашрал щарнил хъунисри тIун бикIайва, Маччайннал вирттаврахасса балайлуву «Чаннаннил буцур куна, Мярща чIарав унува» тIисса мукъурттиву «Васа чIарав унува» учин аьркинссар тIий. Мусалавл арс Васа тиккува Къурагьав увччуну ур.
Ми Мусалавхъал агьлу шяраву махъ нанисса агьлу бивкIун бур, миннал хъу-лухччив, ятту-гъаттара гьарзасса бивкIун бур. Миннаяр личIину лув бакъасса Бячахъул тIисса цамургу тухум бивкIун бур. Ми кIивагу тухумрал дянив хьуну диркIун дур оьттул ттур, цурдагу сайки шанттуршра шинал мутталий лахъи ларгсса. Ссая дайдирхьуссарив къакIулли, амма цавайннаща (хатIалийрив, кьасттирайрив) вайминнал адамина ивкIуну ур. Муния махъ, оьттухлу оь ласлай, цавайннаяту ряха, гайминнаяту арула инсан ивкIуну ур, цал архIал бакъача, буттал кьисас арснал ласлай, лахъисса хIаллай. Му оьттул хIакьлил зид къуртал хьуну бур ваниннин ца 180 шинал хьхьичI.
Мусалавхъал оьрчIан эшкьи хьуну диркIун дур оьттулучутурал душних, душнингу га хъинну ччай ивкIун ур (Шекспирдул «Ромео ва Джульеттагума» къа­хъунмасса трагедияну чIалай бур ва хаварданучIа). Амма му оьрчI, цала цIуцIавриллив ягу душмантураллив, чIал къавхьуну ивкIуну ур. Му жагьил ивкIусса кьини Бячахъал душнин хъатIи буллай бивкIун бур, га щар буллай бивкIун бур чIаххувсса ГьунчIукьатIув. Га душнил ниттил Чачардул, бала-гьалайгу тIий, лархъсса мажмаэллащал жалин маоьлийсса Мусалавхъал къатрал хьхьичIух гьан дур­ссия тIар. «Учала, Удий, бабал, баба дирчIа учала, му вил зума тIисса чIу ттун ца тIааьнну бурча, агьи учала, Удий», — чайва тIар Чачардул. Уди – му оьрчIал нину диркIссар.
Му ГьунчIукьатIув щар буллусса душ, лахъи къалавгун оьсса цIуцIаву (бабаъ) дирну, шяравату буккан бувну, Сундарав Шахьуйнналгу, Карашралгу дазуйсса мащилий бивкIун бур. Та заманнай мукунсса цIуцIаврил къашавай хьуми батIулсса кIанттайн бизан байсса бивкIун бур, тиккунна аьркинмургу диян дуллай (цIанасса коронавирусругу хIисавравун ларсун, му хIукму аькьилшиву пIякь бивкIун чIалай бур). Тиккура муничIа мунил нину Чачаргу диркIун дур. ЧIал къархьуну ниттийнгу лархъун дур цIуцIаву. Душгу бивкIуну, цурдагу хIалдания лаглагисса Чачар ца кьини вев тIун диркIун дур Карашрал ккурчIав чIалачIисса арамтурайн: «Душманнайнгу леххаву, дустурайнгу леххаву, кумаг бара!» — тIий.
Чачардул чIу бавсса Уди, дур­ккун Ибрагьинал-Муруллул зуманивгу, дия тIар оьвтIий: «Гьалилайба гьалилай, балчаннул кьацIсса Чачар, нацIу хьурча, цIупI уча, оьлу хьурча, пув уча!» — тIий.
— Мусалав, на оьну дура, ттухь зума мацIуххара, нану ттул кьини лахъан! – куну, оьвкуссар тIар ялагу Чачардул.
Му бавсса Мусалав, бувцуну цащалва цайми халкьгу, лавгун ур Сундарав. Амма тийн бияннин ляркъуну дур Чачаргу къуртал хьуну. Бувччуну тиккува мащилуцI душ ва нинугу, зана хьуну бур арамтал махъунмай.
Анжагъ му кьинилия махъри тIар ми кIивагу тухумрал дянивсса оьттул душманшиву къуртал хьусса.

Жува кIицI увсса вава Мусалавл хIакъираву бур ца цамургу дакIний личIансса хавар. Му ивкIун ур цаппара хIаллай лакрал ханначIа нукаршиву дуллай. Мусалавл ивкIун ур Гьуйятусса Шихамир тIисса ххаллилсса дус. Ми кIиягу халкьуннангу бусравсса, ханнахьгу кьянкьану махъ бусан шайсса вирттал бивкIун бур, цаннал чIарав цагу хъинну бацIайсса бивкIун бур. Аслан-ханнан ми мукун буну къащи хъанай диркIссар тIар. Яла-яла ханнан кьамулну ивкIун акъану­ккар цащала баранбал ацIан махъунай къахъанахъи­сса, кьянкьасса хасиятрал ва биялалул заллу Шихамир. Миннал дянив рагьан дан биялсса макрурду бувну бур ханнал. Ахиргу, увцуну цачIана Мусалав, тIайланма куну бур ганахь, я та вила дус ути, ягу на нава, луркIан дурну, ина укъавтун къаитанна куну. Гьалбатта, цукун бювхъуссарив, бювхъуну бур ханнаща Мусалав цала хьхьичIунсса дуснайн хаинну ацIан ан.
Ца кьини Карашав, МусалавчIа ахттайнссагу дуркуну, тIайла уклакийни, щарнил зума-къирагърайн бувксса кIанттай чал кIиллувун гьаз хьусса чIумал, чулуха бивтун, Мусалавл му увтссар тIар. «Ай-гьарай-гьай, Мусалав, — куссия тIар микку жан дуллалисса Шихамирдул, — уссур тIийяхха на вихьхьун ттиликI дуллусса, къаданххива ина му лавмартшиву», — куну. (Ва иширая гьарза-гьартану бувсун буссар М. Башаевлул «Ппухълу» тIисса кьиссалуву.
Леххаврий бувкIсса Шихамирдул мукьвагу душнил, дирхьуну чирчурай цала буттал жаназагу, душманнал аьрщарайх къагьанну куну, РахIайх лавай хьуну, МечIалух, Бярайх лавсун лавгссар тIар цала ппу, цучIав кумаг бангу къаивтун.

Руслан Башаев

Хъиривгу буссар