Караши

ХъатIул кьини ккурчIав. Архний Мащиннал махIла. 1960-ку шинну

Шамиллул дяъвирду къуртал хьусса чIумал, танащал бивкIсса тамансса муридтал къачагъшиврухун багьну бивкIссар тIар. Ххяххайсса бивкIун бур ми лакрал щархъавунгу. МиннацIун хьуну ивкIун ур, жува нукIува кIицI уллай бивкIсса, Мусалавхъаяту­сса Шяъбан тIисса ца жагьил. Му ивкIун ур цала буттал шяравунгума ила хьуну, къачагъшиву дуллай, инсантурал затру дацлай, ризкьи бугьлай.


Му лаикIайсса, цала Мусалавхъал хьхьирилул хIаллил чIаравсса, ца нух диркIун дур. Ганийн Шяъбаннул-Нух кунугу учай. Ца ххуллух щарнил жяматран кIул хьуну бур му та нуххуву ушиву. Лавгун бур карашрал цаппара арамтал му я угьан, я утан. Лагма бавцIуну, битлай, хьуну бур мадарасса хIал. Ахиргу, цала иш оьмунихун багьлай бушиву бувчIусса Шяъбаннул, лирккун цайрасса силттук, дурну ца урттул кIуриялу, ганийх гагу ларххун, ккуру риртун дур нуххуцIух яларай. Га Шяъбанни тIий, хъирив халкь багьайхту, ув­ккун нуххува, ливхъун ур мачIух тивунай. Амма му щиннив щуркIал хьуну, битлай, хъирив багьну бур мува цIана. Ччаннайн ккулла щуну, аьрчча хьусса му, ккуру ивхьуну гьанах ялавай, неххамачIув увккун, Оьмаханнул гьарахъалттил ялув­сса мащилувун увххун ур. Га гивун уххайсса ххал хьуну, хъирив багьминнал мащилул лагма рургьуну дур. Мадарасса хIал хьуну бур гивун уххан цучIав сикъаслай. Ахиргу, Шуаьй-ХIажи тIисса адамина, на ухханна куну, дурккун ххаржангу, увххун ур цIансса мащилувун. Цакуну цIаннавату Шяъбаннул Шуаьй-ХIажинайн щуну дур ххаржан, ваналгу щуну дур танайн, цаннал цаннайн диян дурну дур захIматсса щавурду. Уссил хъирив Мирзал ХIиммагу увххун, кIинналагу къуртал увну ур бала-хатIасса Шяъбан. Яла цувагу гьарахъалттил чIарав увтун кьаивтун ур. КIура бавну махъ шяравух баянгу бувну бур га уччинсса ихтияр щихьчIав дакъашиву.
Шяъбаннул бусса ца ссу лавгун, уссил нурчIи чIалачIисса кIанттайгу щябивкIун, зума тIий, аьтIий бикIайсса бивкIссар тIар. Халкьуннаву ливчIун бур мунил зумалувассар тIисса вай махъругу:

Шяъбан, ттул баба дакъуй,
Бабарагу диркIния,
КьатIинай ялтту бувтун,
КьаркьалттучIа щядикIан…

1877 шинал хьусса восстаниялувух Карашрал 70 адамина гьур­тту хьуну ур. Миннаяту увагу кIия зана ивкIун ур махъунай, гайми, кув гиккува, ЦIахъарав, ливтIуну, кувгу ссивир бувну гьан бувну бур. Ца Бячахъаятусса Саэд тIисса жагьил Томск шагьрулий, тиккура щарссагу дурцуну, ливчIун ур. Танал Закари тIисса арс Карашавгума увкIссия тIар. Га талатавриву ливтIуми бувччуну буссар Карашрал хIатталлил ца зуманив, цанмалусса кIантту личIи бувну, Гъазитурал хIатталу тIисса цIагу дирзун.
Къаллал ХIажи, яни Хъуна Къаллал ХIажинал арснал арс, буслай икIайва тIар, цала ппу, ХIажихъал ХIимма, гъазават баян бувну, ца чапур чув Дагъусттаннай уну зана къаикIайссара куну, лавгуна тIий. Лавгун ххюлку кьини ивкIуну ур тIий бавну, цува, ацIния ххюра шинавусса оьрчI, лавгссияв тIий икIайва тIар ганал хъирив. Га ивчIавугу хьуну диркIун дур укун. Дурккун тургу, командующий укъавтун къаитанна тIий, Къаллал ХIажи най ивкIун ур тIайлана душманнал чятирданучIан. Нани ххуллий шама инсан турлих кьатIгу увну, дахьа чятирданучIан ив­сса чIумал, оьруснал чулухсса бусурман хIаписарнал щусса ччала кьувтIуну, гиккува ивкIуну ур. Га цIакьсса виричу ур куну, командующийнал, ганал жаназалул хъирив бучIаннин, къаралгу бивтун, га ядурну дия тIар.

Карашрал шяраваллил
ца ххуйшивуну хьусса минара

Карашрал мизит бувну бур 1776-ку шинал – мунил хIакъиравусса чичру дур чIирайсса чарий. Бувсса усттартурал цIардугу дур.
Минара тIурча, XX ттуршукулул дайдихьулий Аьбдулкьадирдул арс МахIаммад-ХIажинал (ХIажиявл) цала харжирацIух Ссугъращиял усттартурахь бан бувсса минара бур. Му баврил сававгу укунсса хьуну диркIун дур. Цанма хъатIи бан нанисса чIумал, ХIажиявл ларсун увкIун ивкIун ур ца-кIира читушка (250 гр.) аьракьилул. Ми чарагьатсса аьракьи циван ларсун увкIра ина тIий, мунал ппу Аьбдулкьадир мунахун дяъви буллай ивкIун ур. Микку хъинну къаччан бивкIсса арснал гай шушри щях рирщуну дур. Ххит дурккун, гайннуя­сса пюрундалул ца касак, цукун тIайла бавцIуссарив, буттал ччаннайн тIайла бавцIуну, щаву хьуну дур. Муния махъ, га щаву оьлурккуну (инфекциялул иш бухьунссия), ппу ххассал ан къавхьуну, ивкIуну ур. Цала бунагьиртталли ппу ивкIусса тIий, муния махъ ХIажияв ххишала акъа гужну диндалухун агьну ур. Машай занай лявкъусса шагьий цачIу бихьлай, салкьи дурну арцугу, му цал цува, яла архIал нинугу дурцуну, кIийла хIажлив лавгун ур. Муния махъ бан бувну бур мизитрацIунсса минарагу.

Тарихраву яхьуну ливчIун бур Карашралгу, ГьунчIу­кьатIралгу жяматирттал дянивсса хIала-гьурттушивруцIун бавхIусса ца укунсса документ. ГьунчIукьатIрал мизитравусса хъун Кьурандалул хIашиялий диркIун дур 1768-кусса шинал дурсса укун­сса чичру (1934-ку шинал му чичру аьлтту дурну дур Замир ­Аьлил): «Ва кьутIи цIакь дуллалиссар ГьунчIукьатIрал ва Карашрал жяматирттал дянив. Агарда ца щарнил ялун нигьачIаву лирксса чIумал, вамур щарнил жямат леххаврий къабуккарча, му щарнияту аькIлун ласунтIиссар 100 тта». Миккура ца ялагу дур кьутIи укунсса: «Карашрал ва ГьунчIукьатIрал жяматир­ттал дянив чичлачи­ссар документ. Агарда цания ца жяматрал ханнал къатлун дишала дулурча, ягу цала жяматрал дянивату хантурал агьулданун душ щарну булурча, карашрал гьунчIукьатIран дулунтIиссар Зухралу тIисса аьрщи, мукунма­сса ххуллий гьунчIукьатIрал карашран кьаритантIиссар Гъили-Сун тIисса лухччи».
Ванийну чIалай бур цуксса бунияласса диркIссарив ми кьутIирдал агьамшиву ва цIакьшиву.
Багьу-бизулул, хъамал баврил чулуха диялсса хIала-гьурттушиву Карашрал жяматрал диркIун дур мукунна ЧIаящиящал, Шушиннащал, Гьуйннащал, Къурул-Шуниннащал. Хаснура чялишсса хIалашиву диркIун дур Уручуллащал: лухччив цачIу дусса КкутIнишав гъинттул чIумал кувнначIан кув дуссу-цIарахун, дялахърурдайн батIайсса бивкIун бур. БархъаллачIа ва уручуллачIа машгьурну дур, халкьуннал зумунусса балайрду учаврил усттар хIисаврай, Карашрал Ччиккул ­Аьлил цIа (ивкIуссар 1944 шинал), мунал цала чан-кьанну шаммардугу сакин байсса бивкIун бур.

Революция хьуннин хьхьичIгу, хьуну махъгу Шуаьйхъаяту­сса АхIмадхан (АхIмакъан) тIисса жагьилсса адамина ивкIун ур Ттуплислив, КIапIкIайлив, Син­ттукрай, Ростоврай ва цаймигу кIанттурдай дахху-ласу дуллали­сса. Му Саэд Габиевлущалгу дусну ивкIун ур.
ЛичIину кьувтIуну революциялул иширттавух хIала бувхсса караши бивкIун бакъар. Къазахънащал талатийни, лавгун бивкIун бур Пи-Нажмуттин, ХIасан-МихIиммад, Маммалав, МухIуттин, Дивир, Апанни ва ца-кIия цаймигу жагьилтал. ГьаракIуннал чIарав хьусса талатавриву гьуртту хьуну ивкIун ур Шуаьйхъал ХIасан цала шама арснащал. ХIалтIилухун лавгун, ми му чIумал Манчжуриянаву Харбиннай бивкIун бур. Ти­чча хъунама арс ХIажи (ХIасан-ХIажи) чунайрив лавгун, яла зана къавхьуну ур. Ми бувкIун бур махъунмай, тагу акъанува. Муния мукьах арулла-мяйра шин хьуну дур муная тIар-хавар бакъа. 1919-ку шинал тIурча, турк Да­гъусттаннайн бувкIсса чIумал, тайннал аьралуннавух увкIун ур акъа хьуну ивкIсса ХIасан-ХIажи, хIаписаргу хьуну. Жунгутайлив къазахъгу, туркгу кувннайн кув щусса чIумал, ХIасан-ХIажи пулеметращал Жунгутайннал мизитрал минаралийн лавхъун, кIия битлай ивкIун ур. Мунал чIявусса къазахъ кьатI бувну бур. Яла снайпернал бивтсса ккулла мунайн цайнмагу щуну, «яшасун хIурият» куну, агьну ур. ХIасан-ХIажи увтсса чIумалсса оьттул ххарур тIий, кIа минаралий хъунмасса хIаллай ялагу цIансса ххару бикIайва тIар. ХIасан-ХIажинал уссу ХIасан-МихIиммад буслай икIайва, цува аьравалттий уссил жаназалул хъирив лавгун, га ларсун увкIссияв Карашав тIий.

Хъиривгу буссар
Руслан Башаев