Рашкъухъал БюкьмахIаммад

Рашкъухъал БюкьмахIаммад

Уртакь дакIнин утлай

Рашкъухъал БюкьмахIаммад дунияллия лавгун 10 шин ххишалагу хьунни. Ва ия жяматраву хIурмат бусса, бусравсса гъумучиричу, оьрмулухун ккаккиялунну учительшиву, тарбиячишиву дуллай ивкIсса. Му бакъассагу, чичул, шаэрнал гьунар буссагу ия. БюкьмахIаммадлул дунияллийн буккан бувна «Щийри тахсир» тIисса лу. ЧIумуя чIумуйн «Илчи» кказитрай, «ЦIубарз» журналданий аькьлу-кIулшилун мюнпатсса ванал макьалартту, хаварду бищайва. Хъинну личIлулну ва куртIну уруглай икIайва лакку мазрал хIалкьазиялухгу. Ванал канила дуккаймургу, дакIнийхтуну ккурхIуну, буклакиминнан асар хьунсса дикIайва.


БюкьмахIаммад увссар январданул 3-нний 1925-ку шинал заргалнал кулпатраву. Мунал ппу Рашкъухъал ХIажимахIаммад революция хьуннин заргалну зий ивкIун ур Туркнаву, Ттуплислив, Бакуй. Культура, багьу-бизу, оьрус маз кIулсса ухьувкун, Гъумук личIи-личIийсса къуллугъирттайгу зий ивкIун ур.
Нину Аьбидат иминсса, паракьатсса, махIлалий цинявннан ххирасса хъамитайпа бивкIун бур.
Ца кьабивтун, ца бусан, Рашкъухъал тухумравасса, гьарзатраву хьхьичIун ливчусса цIанихсса Рашкъу-Кьадинал цIа хьхьичIазаманнай гьарца лаккучунал бусраврай зумух ласай­сса диркIссар. БюкьмахIаммад тIисса цIагу ванан бутIурай дурккун дур буттал буттая — Аьвдулавагьавлуя (1830-1900) ва буттал ниттия – СалихIатлуя (1840-1924). СалихIат бивкIун бур имам Шамиллул наибну ивкIсса БюкьмахIаммадлул душ. Аьвдулавагьав талай ивкIун ур Табасараннай БюхъмахIаммадлущал архIал. Щурпахъал Миясатлул чивчусса «Айжаннил Ма­хIаммад» тIисса хавардануву кIицI лаглай уссар Аьвдулавагьавгу. Рашкъухъал цIа тарихравун дуртун дур Рашкъухъал ПатIиматлулгу. ЧIявучин кIулли декабристурал хъаннил дурсса къучагъшивуртту. Рашкъухъал ПатIиматлул дурсса виричушиву буслай бувсун къуртал шайсса дакъар. Миясат Щурпаевал мунил бакIрачIан бувкIмур чивчуну буссар, Ссивирлив гьан ув­сса ласначIан цукун лавгссарив мюрщисса оьрчIащал.

Рашкъухъал Шарабуттиннул цIагу дагьну дур тарихравун, Совет хIукумат дихьлай талай ивкIсса ятIул партизанну.
ХIажимахIаммадлул цала арсвавран Аьвдулавагьав ва БюкьмахIаммад тIисса, душнингу СалихIат тIисса цIа дирзун дур.
Ххуйсса хияллу ххит буккан бувссар дяъвилул. Аьвдулавагьав, цува рязину дяъвилийн лавгун, Керчь шагьру ласласийни, шагьид хьуссар.
БюкьмахIаммад, 1941-ку шинал Гъумучиял педучилищагу къуртал бувну, учительшиву дуллан ивкIссар Хъанарив, Хъурхъив, Гьущав, Уруву. 1944-ку шинал маэшатрал хъирив Хасаврайн бизан багьссар. Мура шинал, дахьа ЦIуссалакрал район щаллу хъанахъисса ппурттуву, учительну зун лавгссар ЦIуссалаккуйн,хъирив- Шунив, Аьхъарав, Гьамияхь, ТIюхчарав.
Муния махъ зий ивкIссар ЦIуссалакрал ОНО-рал инспекторну. 1963-ку шинал Бюкь­махIаммад ивзссар МахIач­къалалив. Пенсиялийн укканнин зий ивкIссар 6-мур вечерний школалул директорну. Учин бюхъанссар, мунал щалва оьрму педагогнал пишалун хас бувссар куну.
ХIукуматралгу, ванал кка­ккиялунсса зузаврин кьимат бивщуну, дуллуссар «Отличник просвещения РСФСР» ва «Заслуженный учитель ДАССР» тIисса бусравсса цIарду .
Ванал бия хъинну хIалимсса кулпат Уммукусум, КIутIу­нихъал тухумраясса.
Ттун дакIния къабуккай ванал ссу СалихIатгу, чIивинийва ва ттул ссурвавращал хъинну хIалану, кувнначIан кув бухлайнма бикIайва. Ваниятугу хьуссия цIа дурксса яруннил духтур, ваничIан лавгсса къашайшала рязи акъа тачIав къалагайссия.

Цала цIуллу-сагъшиврул тагьаргу ххуйну дакъахьувкун, 2007-ку шинал БюкьмахIам­мадлул ттуйн тапшур бувна издательст­ва­лийн буллусса «Лавгмур зана бан къашай­ссар» тIисса лу итабакьларчан, ганил ялув ацIаву, редакторшиву даву. Му луттиравусса хаварду бия инсаннал яла мюхчанми хIужрарду аьч буллали­сса, туннурдайн щилащисса.
Амма циняв хаварду бия пашманшиврул вибувцIусса, Хъун дяъвилул чIумун хас був­сса.
Ца къюмайгу дия оьрчIал тарбиялунсса хавардая сакин дурсса.
АцIнияхъайсса шиннугу ларгунни, лугу дунияллийн къабув­ккунни. Ххувшаву ларсун 75 шин шаврин хас бувсса, га лу­ттиравасса ца «Иван Рамазанович» тIисса шеъри маслихIат буллай ура

«Илчилий» бищун .
Аьбиди ХIайдаев

Иван Рамазанович

Найрдал шал-шяравалу, чарил чуртту хханссия,
Шяраваллил ухнилу цIусса учкъула бия,
ТIуркIу тIун кьатIув бувксса оьрчIал дянив авцIуну
Оьрмулул чагъирайсса чIава учитель ия.

«Иван Рамазанович» оьрчIал ганайн учайва,
Чассарвав Иван? Му гьич акъахьунссар лаккуя.
Чансса бакъар жучIава Сергей, Лена, Саида,
Амма Иван, я Ваня ттун лаккуй къабавссия.

Рамазан цIа дуссарив оьруснаву къабикIай,
Ва дахханасса цIанил савав кIул дан ччай бия.
Кьунниялнин на даврий учкъулалий ливчIунав,
Буттахъал аьдатирай Иваннул ттуйн оьвкуна.

Вана дукра дуркуну, чяйлул лагмагу лавгун,
На, Иван, ганал нину утти хавардайн багьну.
Буси чингу къасислай, дакIниймургу цIуххин ччай,
КIихIулласса ттул яру тIайла бавцIри суратрайн.

«Ванял ппур кIа» увкуну, ниттил симан цIан хьуна.
ХIурхIа чяйлуха ивзун, Иван кьатIув увккуна.
«Буси, жан цIуллу дича, мурича ччимур кIул хьун»,-
Бюхъай, мурччал къакуну, дакIнил цIувххуну бикIан.

КуртIсса ссихIгу бивхьуну, нину ларай дирзуна,
Тинмай буттукьа тIивтIун, гива чагъар бувккуна:
ЧIявуссаннал чивчусса, чIявуссанначIан бувкIсса,
Шаппа ливчIми цих мякьсса – шанмурцIу солдат чагъар.

ЧIумул хъахъи парш кусса, буклакаврил тIавтIусса,
Мусияр кьадру бусса чагъар ттул хьхьичI ппив бувна.
Майрай къабацIай яру чIун-чIумуй бакьин буллай,
ДакIних лавхьхьусса махъру ниттил буклан диркIуна.

«Аьзизссай, аьй мадара на чагъар чIал буваврий,
Гъюжу дурксса дикIул дакI датIин бюхълай бакъарча:
Я ивчIан, я укканнин душманнащал ияйсса,
ИвчIаврил дакъар ттул дард ва оьрмулий жагьилсса.

Солдатнал оьрмулия къачичинна чайссия,
Ца ттуява буния зумух къаласувияв.
Сагъну личIаврияту хъис ххарину акъара,
Пана ттул жан сававрай дус хьунни жандалуцIа.

Ттул уссия ца уссу — нину-ппу ца бакъасса,
Дяъвилул оь кьинирду ттущал циняр дарчIусса.
Уссил уссин къабаймур, буттал арснан къабаймур —
Гьич къахьунссар кIицI лаган га дуснал ттунма бувмур.

Агь, дирхьуссия жу цIу ккулларду бух лаганнин,
Ахиргу жун багьуна ччаллащал хIала буххан.
Оьруснал ччаллал гьунар, аьзизссай, вин бавхьунссар,
Жугурив хIала бувхру, цIан-чани хъамариртун.

УрчIахунай хъит куну, данди хьура душманнайн,
СсихI бигьин мугьлат бакъа жан дуллуна душманнал,
«Рамазан! — ца вев куна, чIу дус Иваннул бия,
КIура аенсса мугьлат га лахIзалий къавхьуна.

Зана хьуну урганнин — левкьун най Иван ия,
Баелсса ччаллул мицIгу ттиликIраха пар куна.
Ттул къюкIлийн ишан ларсун душманнал щусса ччала,
На ххассал ан ххявххусса, Иваннуйн щуну бия.

Агь, га душманнал ччаллул на ивкIун ивкIссания,
Ва дардирдал къювулул кьуцIу къаулланссияв.
Иттату чани лавсун ца хъит учав чулинмай,
Ттула дус ивкIу душман щях ишин ав мугьлатрай.

Жин бувхссияв къакIула, жанаваръяв къакIула,
Уссихлу кьисас ласлай, ивкIунал сан дяркьуна.
Ттунма хьунмур къакIулли, цIанасса ура сагъну,
Оьттул кIунтIа тIисса дакI, дишин кIану бухлавгун.

Аманатну бунугу, васиятну бунугу —
Ттул вих хьу ччаврил амрур, ххирай, ва ттул мурадгур:
На шавай зана хьуннин, агана ца чул хьурча,
Язинан цIа дизайсса буттахъал аьдат дуссар.

«Арс арча, ттул миннатри, мунан цIа Иван диза,
Оьрмулухун ттучIава ттула уссу ччай урча».
Чагъар тинмай бивхьуну, ниттил гьаз бувна яру:
ЧIал къавхьуну ивкIусса ганал бувкIуна хавар.

ХIалдания лавгсса ттун хьумур цирив къакIула,
«Арс, арс!» тIисса чIунил на ццах куну чантI чин бувнав-,
Арс увшиву чIун дакъа лагманая бувчIуна.

Ласнан уссушив дурсса, ганахлу жан дуллусса
Оьруснал солдатнал цIа на ттула арснан дизав».
Ниттил чагъар бувкьуна гава буттукьиравун,
Жиг дартIсса симандалийх мукьал кIунтIру ккур куна….

Заризавал заманай, оьттул ччувччусса дяъвий,
Ци-цигу цIа ларс вирттал нязаннив накьлу хьусса…
Цакуну нуз тIиртIуну, Иван ялун увххуна,
ЦичIав бакъасса кунма, ниттил ца пиш увкуна.

Вирдай хъюхъу тIутIи дакI кьатIурдай пиш тIи дурну,
Агь, Ваняй, кIулливав вин ниттил дурсса чувшиву.
Цила жагьилсса оьрму вил цIаний кьурван бувсса,
Агь, Ваняй, вин бувчIайвав ниттил адамлугъшиву.

Га хьхьу ливчIра гайнначIа, къувлул шану-кIараллий,
Бюхъайва жандалучIа га аьзият къаккаккан.
Дяъвилул цIу лагмара, чIарав оьттул най Иван
ГанацIун лавчIун, аьтIий, суратрайсса лаккучу.

Ццах чайвав, чантI учайвав, цIунил шанул лях гьайвав,
ЦаннацIун ца лавчIунма гай кIиягу ххал шайва,
Дустурахлу жан дуллу вирттал ттул хьхьичI бацIайва,
ОьрчIал оьрчIай барчаллагь ирсирай най лякъайва…