Освенцимрава сагъну увкма

Шамсуттин Баширов

[dropcap]В[/dropcap]а макьала чичин нара кьаст лархIусса инсан ттула хъинирвугур, ттухьра дарс дирхьусса учительгур – Баширдул арс Баширов Шамсуттин.
Дяъвилия увкIун хъунма хIал къабувну Шамсуттин Ашхабадрайн ивзун ия кулпатращал. Ттул ппу МахIаммад мунахь тIун икIайва: «Шамсуттин, ина винна лайкьсса даву тIалав дуллай акъарахха, фронтовикгу унува», — тIий. Шамсуттиннул кутIану учайва: «На пленну агьну ивкIссара, ттуяту аьрзарду чичлан бюхъай­ссар»,- куну.
Шамсуттин увну ур 1913-ку шинал ЧIурттащиял шяраву.

1935-ку шинал ххуйсса кьиматирттай Гъумучиял педучилищагу къуртал бувну, зана хьуну ур шавай, тарихрал ва математикалул учительну зун.
1939-ку шинал Шамсуттин Лакрал райвоенкоматрал увцуну ур армиялийн. Му агьну ур 73-чинсса артиллериялул полкравун. Ряхва зуруйсса курсругу бувккуну, хьуну ур чIивима лейтенант.
1940-ку шинал мартрая 1941-ку шинал июнь зуруйн ияннин аьдат хъанай ивкIун ур 450-чинсса Неманский гаубичний артиллериялул полкраву.
ЖуцIунма Прибалтикагу, Западный Украинагу хIала хьувкун ва усса полк Гродно шагьрулийн бизан бувну бур.

Уртакьнал бивкIу буччаврий. Дания, ш.Тистет.

Муний къуллугъ къуртал хьун 4 барз ливчIун бивкIун бур.
1941-ку шинал июнь зурул 22-нний, кIюрххицIун 4 ссятраву, полк гьаз бувну бур леххаврий ва дяъвилийн бачинсса иширттавух хIала буххансса амру бувну бур. Вана укун дяъвилул цалчин­сса минутIирттавува орудиялул жагьилсса командир тIайла авцIуну ур дяъвилул дязаннийн. Талатаврил ца лахIзалий мунайн дирну дур кIусса щаву. Госпитальданий ххуй­сса хирургнал мунал ччан ххассал бувну бур, Шамсуттингу цIунилгу фронтрайн лавгун ур.
Махъ тIурчан, Шамсуттин контузиялул хьуну ур. Цайна цува увкIукун, кIул хьуну бур цува немецнал жущара зерххусса аьрщарай ушиву. Дуснакьрал чIирайсса чичрулий бивкIун бур: «Зу хъанахъиссару Германнал ясиртал»,- тIисса махъру.

Шамсуттин музыкалул дарсру дихьлай. ш. ЧIурттащи. 1937 ш.

Ччаннай ацIайхту, гьалмахтуращал, цIакьсса къаралгу буна, мунаща лихъан бювхъуну бур. Партизантурал хъун бакъасса группа бувну, немецнал аьралуннал подразделениярттайн ва кьюкьрайн ххяхлай, Шамсуттин бакIчину талай бивкIун бур.
Вай кунма ливхъсса группардал цивппа паракьатну къабитлатийни, немецнал кьаст лархIуну дур, ккаччащалсса карательданул кьюкьри хъирив дирчуну, цайнна диверсияртту дуллалими бат бан. Мукун, 1942-ку шинал Шамсуттин цIунилгу иривну ур душманнахьхьун ва тIайла увккун ур Польшанавусса Освенцим лагерьданийн. Кьянкьасса хасиятрал ва цIуллу-сагъсса чурххал кумаграйну Шамсуттиннуща бювхъуну бур та дуржагьрал лагерьдания хха­ссал хьун.
1944-ку шинал Шамсуттин ва цаймигу ясир бивчуну бур Даниянал хIукуматрайн. Тикку Тистет тIисса шагьрулучIасса фермалий зузи бувну бур. Хъунма хIал къабувну «Датское движение сопротивления фашистским оккупантам» тIисса организациялувун увххун ур. Май зурул байбихьулий 1945-ку шинал Шамсуттин усса группа биривну бур душманнахьхьун ва хIукму бувну бур ми циняв аьс бан.

Освенцим. 1942 ш.

Кьюкьлул бакIрай авцIусса мукьа аьс айхту, иржа биллай бивкIун бур Шамсуттин хIаласса мукьуннайн. Микку тIурча, караматсса иш, дацIан дурну дур аьс буллалаву. Мунинсса сававнугу хьуну дур майрал 5-нний 1945-ку шинал немецнал аьралуннал бухшаву бакIрайн ласаву (капитуляция), 21-мур группалул англо-канадуллал армиялул Тистет шагьру тархъан баву. Ясирну багьсса цинявппагу хъингу бувну, гьан бувну бур шаппа-шаппайн.

1953-ку шинал Шамсуттиннул заочнайну бувккуну бур университет ва хьуну ур история ва обществознание дишайсса учитель.
1947-ку шинал ванал бувцуссар цIа дурксса тухумраясса МухIалли ХIажиевлул душ Шарипат ва мунищал 60-нния лирчусса шиннардий ягу хьуссар. Вайнная бивзссар ххюва оьрчI-душ.
1954-ку шинал Шамсуттиннул щала кулпат бивзссар Ашхабадрайн. 2009-кусса шинал аьпалу­хьхьун лавгуна мунал кулпат ва мяйва зурува къуртал хьуна цувагу, оьрмулул 97 шинаву. Шамсуттиннул щалва оьрму бувтссар гьарца чулуха щаллуну, цайминнан эбратранну.

 

Мунал хъазамрай, дяъвилийсса дакъагу, захIматрал фронтраяссагу чIярусса орденну-медаллу диркIссар. Шамсуттиннун яла-яла ххирая медаль «За Победу над Германией 1945 г.», орден «Оте­чественной войны II степени» ва медаль «За освобождение Дании». Му медальгу мунал ларсъссар Даниянал хIукуматрал паччахIнал каруннища. Му медаль ласавугу хьуссар Даниянаву Копенгаген шагьрулий, 1975-ку шинал майрал 5-нний. Даниянал паччахIнан ччан бивкIун бия цив­ппа немецнал ххяппурттаща хха­ссал буллай бивкIсса совет солдатнайн оьвчин ва миннан бахшишру дулун. Му ишираву лявкъуну ур Ашхабад шагьрулий яхъана­хъисса Шамсуттин Башировгу («подпольная кличка Шварц Алекса»). Оьвкуну Копенгагеннайн, цала каних дуллуну дур му хIукуматрал ларайсса медаль ва багьлул ххирасса бахшишру.
Баширдул арс Баширов Шамсуттиннуйн бучIиссар сивсуну Даниянал билаятрал Виричу куну учингу.

Цал бунагьирттал аьпа баннав!
ХIусайн, Давыдов
ш. ЧIурттащи