ЧIиви Курал

[dropcap]Д[/dropcap]агъусттаннай Ахтти-Кураллаву хъу ххуйну шайсса диркIун дур. Тайннал лачIа-хъа чIявусса бугьайсса бивкIун бур.Лакрал ва цаймигу зунттал шяраваллал агьлу бакIлахъиялул хъирив Кураллавун лагайсса бивкIун бур.

Тикку бакIлахъия къулайну ларсун, Лаккуй цанна хайрну даххайсса диркIун дур. Ккуллал ва Лакрал аьрщарай, хаснура Гъумучату кIихуннайсса шяраваллаву, дяркъу ххишаласса дуну, хъу цила чIумал дикъаллай, бакIлахъия ссуссукьуну шайсса диркIун дур. Аьрщигу щаллара къама бугьан къулайсса къадиркIун дур.


А. Аьбдуллаев
Гъумучату ЦIахъарав бияннинсса щалва махIла тIурча, хаснува ВицIхъиялмур кIантту, хъу дугьан хIалу дусса бивкIун бур. Шиккусса лачIал хъуру сайки ца зурул хьхьичI дияй­сса диркIун дур. Мунияту ши­ччаллийн ЧIиви Курал учайсса бивкIун бур. Шиккусса шяраваллаву яла аьрщи гьарзамур ва къулаймур, кьашиврийсса хъуру думур ГьунчIукьатIрал шяравалу диркIун дур.
ГьунчIукьатIрал агьлу хъуниха, лухIи ризкьилуха аьвзалзаманная шихунмай зий бивкIшиврул бусала яхьуну бур. Пиядахъал Загьидинал 1914-1915 шш. Гъумук байбихьулул школалий дуклакийни дурсса чичрурдаву бур «ЧIиви Курал» тIисса бусала

[dropcap]М[/dropcap]у бусалагу Загьидинал чивчуну бия 1916 шинал къужрая бавну. Микку бия хъунмасса хавар Шагьмилавлуя­сса. 200 шинал хьхьичI Кураллал Юсуп-ханначIа катибшиву дуллай 15 шин дурну дур Чавтараев МахIаммадлул. Хъуна Шагьмилав лагайсса ивкIун ур МахIаммадлучIан кIива вилцIунгу бувцуну. МахIаммадлул Шагьмилавлун къулайсса багьлий къама ласун кумаг байсса бивкIун бур. Шагьмилавлун мадара маэшат хьуну бур бакIлахъия дахлай. Ванал шанна щар­сса диркIун дур: ца Шахьувату­сса, ца ГьунчIукьатIатусса, цагу Гьухъалиятусса.

Шагьмилавлул къатри диркIун дур дух хIатталлил зуманив. Ца хъунмасса къатта бивкIун бур хъамал кьамул бувайсса. Га къатлул ца-ца чIирал лажин ца-ца щарссанихь диркIун дур. Микку гайннул цала-цала буцурду бивкIун бур. Цува хIалтIилуха увкIукун, цала маччанайнгу оьвкуну, шаннагу щарсса балай тIутIи дувай­сса диркIун дур ччергъилугу рирщуну. Маччарал гъили лаган бувсса хъамал, ссувхIатгу бувну, къавтIун бизайсса бивкIун бур. Хьхьу дядирзун махъ, хъамалгу тIайла бувккун, Шагьмилав утту ишайсса ивкIун ур. Дахьа шанавух лавгсса чIумал, Шагьмилав, изу лавай тIий, сурурдаву­сса ч1явусса ливт1усса халкь ганал лагма лавгун, вев-шев тIун бикIайсса бивкIун бур:
— Да чарагьат, ина жу бигьалаган битаннав, къабитаннав,-тIий. Шагьмилав, нигьа усаврил гьухъавунгу ахьлавгун, чантI учайсса ивкIун ур. Гьарца хIалтIилуха увкIукун му иш тикрал шайсса бивкIун бур.

[dropcap]Ш[/dropcap]агьмилавчIан макIра ливтIуми бучIаврил сававгу укунсса диркIссар тIий бур. ХьхьичIра духхIатталлил чIарах, ялтту махIлалия яларай, РатIув-Оьмахъал къатрачIан дияннин, хъуннасса кьакьа диркIун дур. 1800-ку шинал ахирданий Да­гъусттаннай бабаъ цIуцIаву су­кку хьуну,шанма бутIул кIива бутIа халкьуннал ливтIуну бивкIссар тIар, хаснува чIявусса оьрчI-бакI. ГьунчIукьатIрал шяравалу сайки духларгун диркIун дур. ЛивтIуми,буччин къахъанай, бу­сса куццуй та хIатталлицIухсса кьакьалувун бивчуну, дахьра ялун аьрщигу диян дурну кьабитайсса бивкIун бур. Махъ, шяравалу цIулаглан диркIувкун, та кьакьалул ялув къатри дуллан бивкIун бур. Шагьмилавлул хьхьувайсса сурурдавусса хъамалгу тана тай къатрал лув бувччуми бивкIссар тIий бур. ЦIанагу тай лувчIиннийсса къатрал чIирттацIух инсантурал ттаркIру дуссар чIалай, Пир­ххил Оьмарил къатрачIату Гъарду ХIажинахъал къатрачIан дияннин.

Кураллавун къалмул хъирив занай ивкIсса Шагьмилав сававну ВицIхъиял махIлалийнгу ЧIиви Курал ц1а дирзун дур. Хаснува ГьунчIукьатIув бучIайсса бивкIун бур къама хъалух ласун.
Таний, ВицIхъиял махIлалий бакъа, гъаттарал накIлия нагь дуван кIулсса Дагъусттаннай цайми къабивкIссар тIисса хаваргу бур.
Му бакъассагу махIлалийсса шяраваллал лачIа, сус, у бугьайсса бивкIун бур. Шиккун Алчи-Шаллал, Ккуллал, цаймигу зунттавусса шяраваллава халкь бучIайсса бивкIун бур хъу ттихIин. Хъу ттирхIусса хIакьлих къама ласайсса бивкIун бур. ГьунчIукьатIрал дугьайсса хъуру цайминнаяр чIярусса дунугу, щарнил бачIи жямат хъувату дуркIсса бакIлахъиялул бакI буккан къабувайсса бивкIун бур. Цалчин, хъу чансса душиврийн бувну, кIилчин, аьрщи-ххюл, щама бусса, дургьумур ххуйну къашайсса душиврийн бувну. ЧIявусса чиваркIгу ссуттихунмай Аьрасатнал шагьрурдайн къуш ябувансса маэшатрал хъирив лагайсса бивкIун бур.

[dropcap]М[/dropcap]укун усттаршиву дуллай занай бунугу, инт дайдишайхту шаппай зана шайсса бивкIун бур, хъу дугьан, лазуни хIадур дуван.
ГьунчIукьатIрал лухччай мадарасса щамарал хъачIру дур. ХьхьичIра ми щамарал хъачIунттай, чурттул шачIантту кунма, чарил чIиртту бувну, 2-3 метралул утта-лахъисса магъру дикIайва кувннил ялув кув дурну, мукунсса хъуруннайн террасарду учай. Ми магъру дувангу хъунмасса захIмат байсса бивкIун бур.

Миккун аьрщи дирчуну дугьайсса диркIун дур. Ми магъру дикIайва 1950-1990-ку шиннардийгу. КъачIунссарив, лажинни, хьхьичIра кунна хъуру дугьлан, лачIа къабугьарчангу, нувщи, хъюрув, гьулув, шагьнал лачIа, къавахъру, чIикIунтIа ва цаймигу уртту-щин ххяххан дурну, аьрщи зузи дуван.
КъачIунссарив буттахъал миналийсса аьрщи жяматран мюнпатну зузи дуван.