Лакку мазрал чичрулул кьяйдардаясса ва ми дуруччавриясса ца-кIива махъ

[dropcap]Ч[/dropcap]ичрулул (литературалул) мазрал цила гьануну лавсъсса му мазравусса цания ца лугъат бикIайссар.

Му язи бугьавугу личIи-личIисса чаранну аьркин бувну шайссар. Цаппара мазурдиву мукунсса гьанулулмур лугъат икьралданийну, хIукмулийну шайссар, масала, мукун язи бувгьуссар Аьрасатнаву 20-30-ку шиннардий мюрш миллатирттал чичрулул мазру буллалийни.

Сайки мукунма язи бувгьуссар даргаллал чичрулул мазрал гьануну ахъушиялмур лугъатгу. Цаппара мазурдил мукунсса лугъат личIи баву тарихийсса шартIру савав хьуну шайссар. Гьамин, укунсса тагьарданий хьуну дур лакрал чичрулулмур мазрал гьанумур лугъат – гъумучиял лугъат шавугу (язи бугьавугу). Ва лугъатрал мукунсса кIану бугьавугу ва му лугъатрал сийгу («мазрал тIайламур ва ххуймур» бушиврул даражагу) аьлимтурал кIицI лавгун бур. Шикку так ца П.К. Услардул увкумунийгу гьашиву дан бюхъанссар.

«Самым чистым выговором почитается кумухский» (яъни «Яла марцIмур лугъатран (мазран, гъалгъалун, ихтилатран) гъумучиялмур лугъат ккалли байссар»). (Лакский язык, с.3)
Щалвагу лакрал жяматрал гъумучиялмур мазрал (лугъатрал) хIакъиравусса пикрилийн (кьимат бищаврийн) чул бивщунур К. Услардул му лугъатрал лакку мазраву бувгьусса кIантту хасну кIицI лавгсса, тIайламур (саргъунмур) мазрал къалип (куц) му бушиву, вайми лакку лугъатирттангу кьаралданунсса, эбратран кунмасса маз, гъалгъа бушивугу тасттикь буллай ур. Ва иширал, мяниъшин дакъа, мукьахунмай гъумучиял лугъатрал му цуппа литературалулмур мазрал гьануну цIакь шавринсса кIантту циван бувгьуссарив шикку мяълум хъанай бур. ХьхьичIва щилчIав хIукмулийну, амрулийну гъумучиял лугъат лакрал чичрулул-литературалул мазрал гьануну язи къабувгьуссар ва цIакь къабувссар (учиннуча, 20-ку шиннардий даргаллал чичрулул-литературалул мазран ахъушиялмур лугъат язи бувгьусса кунма).

Ва иш цила тарихрал биялдарайну, тIабиэйну, му мазрай гъалгъа тIутIиминнал кьараллайну хIасул хъанахъи­сса лугъат аьмсса лакку мазрал чичрулул лугъатну личIи бувну, ххуттавун багьаву тарихрал биялдарайну хьусса ишри ва мукунсса тагьар яла махъ хIукмулул идарартталгу цIакь даву, закондалул ххуллийсса тагьар душиву оьрмулул чIалачIи бувссар.
Гъумучиял лугъатрал ла­кку мазрал тарихраву агьамсса кIантту бувгьушиву ва чичрулулмур мазрал гьануну цIакь шавугу цайми аьлимтуралгу кIицI лавгун бур. Машгьурсса аьлимчу, дагъусттан мазру ва минну­вух лакку мазгу элмийну ахттар буллай ивкIсса Л.И.Жирков чичлай ур. «… ли­те­ратурный язык создался на основе кумухского наречия. Нормы этого наречия излагаются в лакских школьных грамматиках». (Л.И.Жирков. Лакский язык с.5).
«… литературалул маз хIасул хьуну бур гъумучиял лугъатрал гьанулий. Ва лугъатрал кьараллу (кьяйдарду) дуллуну дуссар школардансса лакку мазрал грамматикарттай».
ЦIанихсса аьлимчу, лакку мазрал хIакъираву тамансса гьанулулсса давуртту чирчусса чIан-гъумучиричу Хайдакьхъал Саэд чичлай ур.
«В системе диалектов лакс­кого языка кумухский диалект занимает особое место. В истории развития лакского языка он по своему значению и по степени развитости занимает доминирующее положение. В тридцатых и сороковых годах развитие литературного языка шло в русле кумухского диалекта». (С.М.Хайдаков, Очерки по лакской диалектологии. с.8).
«Лакку мазрал лугъатирттал системалуву гъумучиялмур лугъатрал ляличIисса кIантту бувгьуну буссар. Лакку маз хьхьичIунмай ва лавай хъанахъаврил тарихраву ванил цила агьамшиврул чулуха ва лавай шаврил даражалуву яла агьаммур ва хьхьичIунмур (ялттусса – «доминантсса») кIантту бувгьуну бур. 30-40-ку шиннардий литературалул мазрал хьхьичIунмай ва лавай хъанахъаву гъумучиял лугъатралмур хахливу (ххуттаву) най диркIун дур».
Лавай бувсса ихтилатрацIун бавхIуну, ттун ччай бур лакрал чичрулул мазравусса, яъни гъумучиял лугъатравусса, аьмну цIакь хьусса кьараллу (нормарду), кьяйдарду ва цаппара махъру (ва миннул пурмарду) мунил кьяйдардацIун къадархIуну, ва, ттула пикрилий, къатIайлану ишла буллалисса кIанттурду зул хьхьичI бишин, ва му иширал хIакъиравусса ттулвами пикрирдащал зугу кIул бан. Шикку ххал дигьин аьркин дурсса материаллу «ЦIубарз» журналданува (№ 1, 2020 ш.) ларсъссар. Ихтилатрал гьанулун ца журнал лавсун бухьурчагу, махъру чичаву къатIайлану ишла дуллалисса кIанттурду хьунабакьлай бур жула лакку мазрай буккайсса цайми-цайми кказит-журналлайгу, луттирдайгу.
Гъумучиял лугъат гьануну лавсyн хIасул дурсса чичрулулмур мазрал грамматикалул пурмардайн дандину, къаршину аьркин дуллалисса пурмарду журналданий, шаттирахун тIиссакссагу, хьунадакьлай дур.
1. Цалчин янилун дагьлагьисса ва иттав ххяхлахисса «реформа» цIанил мукъур­ттил пурмардаву (падежирттаву) кIилчинмур гьану («зунххи гьану») хIасул буллалавриву дур. Щалва номерданий зунххи гьанурду мукъул ва падежрал аьламатрал дянивсса ляхбутIри, чичрулулмур мазрал кьараллугу дурурччуну -дану-л, -далу-л, дара-л аьркин къабувну ( «закIундалий бакъашиврий баян бувну»), цаппара шяраваллал лугъатирттавасса вариантру -налул, -ланул, -нарал ялув бувхIуну буллуну бур.
Буцинну «тIайла бацIан бувну» (яъни чичрулул кьяйдарду дукьан дурну) чивчусса махъру.
Багьаннаран, динналул, журналланий, интернационалланул, июлланий, июнналий, ккучунналуву, къаралланущал, къунналул, къутанналул, Кьуранналул, лажиннарайн, пурманналий, районналул, романналул, рулланух, суалланухьхьун, ттурзанналул, филиаллануву, хIалланий, чуваллануву, чIюнналий. Чичрулул мазраву (гъумучиял лугъатраву) ишласса ляхбутIри -дану-, -далу-, -дара- лакку мазрал чIявуми лугъатирттавугу, мукунма вицIхъиялмунивугу, ишлану буссар. Шиккува чIурчIав дурну учин, гъумучиял лугъат анжагъ ца Гъумучиял шагьрулул лугъат бакъар. Му лугъатрай тамансса лагма щархъал агьалийгу гъалгъа тIий буссар, учиннуча, Вилттащи, Увур, Ххут, Хъанар, НицIавкIул, ДучIими, КIувур, Читтур, КIулушацIи, ШавкIул, Хъурхъ, Щар ва м.ц. Мукунма ХъачIиял, Мукьархъиял ва Маччайннал щархъавугу. КIицI банна Маччайннал махI­лалийсса Хьур-ХьурукIул, Хъу­най­ми, Кьукун, Аьхъар, Лахъир ва м.ц. На нава, курчIил къавхьуну, вай щархъаяту­ссаннахь цIуххаву дурну, кIул бав (тIайланма учин, ттунма кIулмур тасттикь бав), миннал районналул, ттучанналул, рулланул, динналул, ттурзанналул ва м.ц. ва журалийсса пурмарду ишла бувсса тарих бакъашиву ва къадайшиву. Ай, мукунсса пурмарду анжагъ вицIхъиял лугъатраннича хасъсса ва гъумучиял (чичрулул) лугъатраву «д» баххана бувну, «н» ва «л» чIурдайн кIура баяйссар тIутIаву аслу бакъасса махъри. (КIа журалул дахханашиву цаппара лугъатирттаву дурну душиву – му Румуллал хъункашишнаяр ялттуну католикшиву дуллалавури, гиперкоррекцияри, учиннуча, ЧIяйннал кава­ссаг (чассагран кIанай); мукунма чIиба (шадунначIа). Жувания чIапIикI куну къаучару ва кIапIикI-раву «кI» баххана къабару). Мяйжанссар, тарихраву цаппара гъумучиял мукъурттиву ца слограя (никирая) бувсса суффикс -ду баххана хьуну -лу, -ну куну, зумух ласай (оьл-лу, ччан-ну ва м.ц.). Амма ва кьяйда (закIун) цIана зий дакъар, му жучIанна тарихрава кIай мукъурттиву ирсирай дуркIун дур. КIива слограя (никирая) хIасул хьусса ляхбутIуву (-дану-, -далу-, -дара-) «-да-» баххана къашайссар. Ва слог мукъул гьанулул хъирив нанисса ва падежрал аьламатрал хьхьичIсса ца слограясса ляхбутIа (-ну-, -лу-) мукъуцIун, фонетикалул кьяйдардайн бувну базин аьркин бувссар (-да-ну-, -да-лу-, да-ра-), микку ассимиляциягу къархьуссар (учиннуча, жин-д-ри, зин-д-лил тIисса мукъурттиву кунна). Валлагь, гъумучиял оьл-лу, ччан-ну тIий бурчала куну, ми (литературалул гьанусса лугъатрай гъалгъа тIутIими ва чичлачими) гужрай ва цичIав хIуччагу бакъа, район-налул, рул-ланул, ттучан-налул, дин-налул, зарал-ланул ва.м.ц. тIутIи буллан ва чичлачи буллан, чичрулул кьяйдарду багьайсса хIукмулийну даххана къадурссаксса, щихьчIав ихтияр дакъассар. Му нахIакьдансса, я къушлин, я гьаттан дакъасса, давур, мунил жулла чичрулул кьяйдарду, цалий дацIан къадитлай, лиянни дуллалисса.
Мукунсса пурмарду (-дану, -далу, -дара ляхбутIращалсса) гъумучиял лугъатраву (ва чичрулул мазравугу) ишла хъанахъаву бикIлиласса гъумучиял («чIан-гъумучиял») укун­сса чиваркIуннал чичрурдаву аьямну (мяълумну) чIалай бур. Миннан цинявннан цалва маз (лугъат) хъинну ххуйну кIулну бивкIссар. Миннан цалва лугъат ххуйну къакIулну бивкIун, вицIхъиял лугъатрал пурмарду ишла дуллай бивкIссар тIутIаву миннай бихьлахьисса бакъулун ккалли бан бюхъанссар.
Буцинну Гъумучатусса цаппара чичултрал чичрурдавасса мисаллу.
1) Аьли Къаяев (Замир Аьли). ажалданухьхьун, Алазандалул, арандалул (кIану), алхъандалицIун, баркамандалияту, буниялдарайн (буккан), вирмишиндалул, гуландалул (щин), гурсундалул (даву), дарчиндарал, Дулдулданул, жалиндалул, закондалуцIун, Кьуръандалул, лажиндарайн, макьандалухун, мукьцIалданул, мяъдандалул, Нийлданул, пюрундалул, райундалул, ризиндарал, тумандалий, ттучандалийн, тIюпандалул, ххуллухъиндаран, чатандалул…
2) Гузунхъал ХIасан. агьулданун, дивандалий (яъни «судрай»), диндалул, жандалий, илданул, палданул, симандалул, тIюпандалул…
3) Муркъилинахъал Юсуп-кьади. агьулданухь, бурандалул, бурулданул, бухьтандалий, гуландалул, жандалул, жандалуцIа, икьралданул, илданий, ихIсандалул, Кьуръандалий, никIилданул, пюрундалил, райхIандалул, симандалул, хиялданул, хьулданул.
4) Закухъал Курдий. айрандалул, багьандаран, бурандалул, (дакI) аьмалданул, жандалучIа, илданул, ккурандалул, ккучундалул, макьандалий, (мачча)-ляхъиндалул, парандарал, пюрундалул, симандалул, столданул, ххишалдаран, ххуллухъиндаран.
Вай цIа дурксса лакрал чичултравух лакку мукъул па­сихIсса усттартал – цайми чичултгу кIицI бан багьлагьиссар. Миннавух на кIицI авияв цува уттавану унава лакрал литературалул классик хьусса, чIявусса романну чивчусса, лакку мазрал мукъурттил ттуршамасса луртандарал заллу ГьунчIукьатIрал Абакар Мудунов. КIай мазраву нани дуллалисса «реформалул» пурмарду муначIа къалякъинтIиссар. Мунал маз жула чичултран эбратрансса мазри.
КIай пурмарду аьмну лакку мазран (чIявуми лугъатирттан) хьхьичIарагу хасну диркIшиву духсса лакку мазрайсса гьайкаллал – канихчичрурдал ттасттикь буллай бур («Авалухасса кьассида», «Дербент-наме», «Ханнал мурад»). буруккиндарал; аввалданил, агьулданищал, къундалул, пурмандалийну; Рабиоь-л-аввалданий; занжилданущал, инжилданищал (инжир), лимундарал, урандалингу, цциххилдаран, ччиххилдаран.
Утти вичIи дишинну ла­кку мазрал ахттарчитурал-аьлимтурал тIутIимунихгу.
1. Л.И.Жирков цала луттираву укунсса мисаллу буцлай ур. сигналданул, автомобильданул, вулкандалул, пилданул.
2. ХI.Б. Муркъилинский чичлай ур. «ЛяхбутIри -дану, -далу, -дара аьркин бувну (миннущал) падежирттайх баххана байссар махъру. пил, хIал, жалин, аслан, ахъвазан, булбул, зарал, лажин, план, июнь, вулкан ва м.ц. (Грамматика лакского языка. л. ).
3. Лакку мазрал цинявппагу словарьдалгу кIай пурмарду чичрулул мазралшиврий кка­ккан дурну дур.
1) ХI.Муркъилинский. Школар­ттансса циняв орфографиялул словарьду.
2) С.М. Хайдакьов. Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь.
3) И.Х. Аьбдуллаев. Лакку мазрал орфографиялул словарь.
4) И.Х. Аьбдуллаев. Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь;
5) Оьрусная лаккунайнсса словарьду. ХI.Муркъилинскийл (1953); ХI.ХIажиевлул (1958); Н.Джидалаевлул (1994); автортурал коллективрал (2019).
2. БувчIлай бакъар, циваннив гъумучиял лугъатраву­сса (чичрулул мазравусса) ва чIявуми лугъатирттавусса ги­чча, мичча, шичча… къачивчуну, гикка, микка, шикка циван чичлачиссарив. Чичрулул мазравусса кIай пурмарду цила кьяйдалий, закIундалий «кк» баххана хьуну «а»-лул хьхьичI «чч»-лийн кIура бавссар. микку – миккун – мичча; учиннуча, аччин – авккусса тIисса мукъуву кунма. Чичрулул мазрай духIлахIисса му «кьяйдалий» къуццу тIурчан, Хъусращату, Гъумучату, ттуща, вища къачивчуну, Хъусрахьхьа, Гъумука, ттухьхьа, вихьхьа тIий чичлан аьркинни.
3. Гъумучиял лугъатраву (чичрулул мазраву) дакъасса цаймий тIисса пурма цимиллагу хьунадакьлай дур. Мазраву дуссар цайми тIисса, дайлитIулийсса -ми (кутIасса -и-лущал зумух ласайсса) пурма. Укунсса пурма (личIи дурну мяълум дуллалисса, яъни «выделительно-определительная форма») ххювагу ккаккан бай цIанинкIанайминнияту хIасул хьуну дур.
1) Ва – ва-й. вама – вамур – ва-й-ми;
2) Та – та-й. тама–тамур – та-й-ми;
3) Га – га-й. гама – гамур – га-й-ми;
4) Му – ми-й. мума – мумур – ми-й-ми
5) КIа – кIа-й. кIама – кIамур – кIа-й-ми.
(Ца – *ца-й(I). цама – цамур – ца-й-м и).
Гьамин, кIай цIанинкIанай­миннуву кунна, миннуха лар­хьхьуну, укуннасса пурма, аналогиялийну, ца (цама, цамур) тIисса мукъувугу хIасул дурну дур. П.К. Услардул ва пурма ца-ми куну кIицI ларгун дур. КIай пурмардаяту литературалувугу бувсун буссар. Мунияту, гужрай цIусса пурма цаймий чичрулувун рутлан цичIав аьркиншиву дакъар.
4. Къачанну хьунадакьлай дур журналданийгу (ва цайми луттирдайгу) дяркьин дурну дуллусса, суф. -ун / -уну тIайлану личIи къабувсса, ларг чIумул деепричастиялул пурмарду (гъавгъун къачивчуну гъавгъуну чивчусса, дурххун дур къакуну дурххуну дур («вошла») чивчу­сса ва м.ц.).
мютIи къавхьун, цIакьлин бувгьун, ялтту бивхьун, чивчун бия, бавхьсса, авцIун, багьагу буллун, цIувххун бур, авчун, бавкьсса, бивхьсса, чях буллун, бавцун, дурксса дуаь, увцун лавгуна, кьаст лархIун, оьвксса-къаоьвксса, тIиртIсса, цукун лавхьссарив, бавцIссар, авцшиву…
Укунсса пурмарду тIайлану чичаву лакку мазрал словарьдай (хаснува С.М. Хайдакьовлулмур словарьданий) инфинитивирттащал архIал, тIайлану дазу рирщуну, личIи дурну дуллуну дуссар ва чичрулуву аьркин дан бюхъантIиссар. ивчIан (ивкIуну), икIан (ивкIун). ивкIуну ур «умер; убит», но ивкIун ур «был»; ивкIусса «умерший; убитый» и ивкIсса «бывший, находившийся».
5. Глаголданул ларг чIумул тасттикь дай пурмалул кIирагу аьдадрал I-мур сиппатрал дайлитIу -(я)в цаппара шяраваллал лугъатирттаву дакъа хьунакъадакьайсса «-я»-лийн кIура даен дурну дур.
(на) уссия, (на) кIул хьуссия, (на) ччай уссия, зана хьуссия (жу) бувкIссия, спортрахун агьссия, жу шама оьрчI бия, дуклан увхссия; ахирданийсса -в цаппара укуннасса пурмардавугу «яла дуртун» дур. на увцуна, (на) ливчIуна, жу къабитайва, (на) хIайран увнахха.
Шикку чIурчIав дурну дакIнин бутан ччива, лакку мазран хас дурсса элмийсса литературалуву, лакку мазрал учебникирттаву глаголданул кIукунсса пурма анжагъ суф. «-в»-лийну хIасул шайшиву. (б) уссияв, (б)ияв, (б)увкIссияв, лавгссияв ва. м.ц. (Л.И. Жирков, ХI.Б. Муркъилинский, Н.С. Жидалаев, Р.ХI. Илдарова).
6. Лакрал цаппара щархъал цIардал ахирданий кутIа був­сса «-и» -лущалсса дайлитIу -ми дуссар, учиннуча, Куми, жами, хъами, цIими тIисса мукъурттиву кунна. Варай-ми, Гьуй-ми, Гьущи-ми, ДучIи-ми, КIунди-ми, Ури-ми, Хъунай-ми, Хъюй-ми, ЧIяй-ми, Шахьуй-ми, Шуни-ми, Шуши-ми. Вара дайлитIу Маччай-ми ва ЧIилайми тIисса махIлардал цIардавугу дур. Мунияр ххишалагу, цаппара дагъусттан шяраваллал цIарду «лаккунайн дурцуну», вава -ми бавзуну хIасул дурну дур. Азай-ми, Аьнди-ми, Бюхтти-ми, Гъуни-ми, Гьучи-ми, Ккурттай-ми. Мияй-ми // МухIи-ми, Ругъжай-ми, Урмайми, ЦIунтIай-ми, Чарил-ламуй-ми, Читти-ми. Ва дайлитIу литературалул мазраву ва лугъатирттаву тачIав -мий тIий (яъни, прилагательнирдавусса -ми(й) кунна -и лахъи бувну зумух къаласайссар, учиннуча, кIяла-ми(й), лухIи-ми(й) ва м.ц. мукъурттиву кунма). Ва дайлитIулуву -и кутIасса бушиву Услардулгу ккаккан бувну бур. Азайми, Аьндими, МухIими, амма прилагательнирдаву «-и»-лул лахъишиву мудан ккаккан дурну дуссар.
6. ЦIанинкIанаймур ми`/ ми(й) ва прилагательнирдал дайлитIу -ми / -ми(й) дайлитIулий «й» бивхьуну чивчуну бур. Ванийну чIунил лахъишиву ккаккан дурну дур. Чичрулуву ччянияцIава ми ва -ми чичлай бунугу (вардиш хьусса, аьдатрайсса чичру хIисаврай), ва иширан балжий­сса, цIакьлин бугьан бюхъайсса хIуччагу бур.
Ва мукъуву ва дайлитIулуву ахирданий -й (мий ва -мий) цинявппагу лугъатирттаву бур, мунин цукунчIавсса мяниъшин дакъар. Амма ми чичаврил ма­съала дазу рирщуну, балжийну ца чулухун къабувтунма ливчIун бур. Цила аьщу-дазуй бавцIуну тIурчан, вайннуву ахирданий «й» бур. Мунияту, элмийсса литературалуву му зат кIицI лавгун бур ва «и»-лул лахъишиву ккаккан дурну дур (масала, жул давурттаву, хасну учин, Ттуплислив рирщусса, прилагательнирдан хас дурсса давриву («Ежегодник Иберийско-кавказского языкознания». VIII 1980). Орфографиялул чулуха микку цичIав увкуну ба­къар, му масъала гьаз бувну ба­къар. Зунххи гьанурдай тIурча, «и»-лул лахъишиву яла дагьай. кIяла-мий – кIяла-ми-ннал, яъни шикку кIяла-мий-ннал къаучай ва къачичай. Бюхъай, ва иширал, -мий къачивчуну, -ми чичаврин кабакьу бувну бикIангу.
Латин ва оьрус хIарпирдайсса чичрулий лакку мазрай литература итадакьлан бивкIния махъ вай кIиннилагу мукъул «й» чичлай бакъар. Му куццуйсса чичаву аьдатрайсса чичру хьуну дур. Махъ бакъа, ва иширан ца сававну, тамансса цаймигу ла­кку мукъурттиву аьчух (тIивтIу) чIунил лахъишиву ккаккан къадуллалаву хьуну дикIан бюхъай. Учиннуча, укунсса мукъурттиву «и» лахъисса бушиву ккаккан дурну дакъар (ягу мунин ца кьянкьасса кьяйда дакъар).
агьали(й), армани, ашрапи, аьжаи(й), Бадави, баягъи, бурттий, ви(й)х бичин, Гъази, Гьади, гьунтти(й), дарзи, жавагьи(й), зуви(й)ва, -ий(сса), Курди(й), къажари(й), къий, къучи, кьади , личIи(й), Магьди, -ми(й), мугьи, мунтани, муси, муштари, мютIи(й) , Наби, напси(й), наранжи(й), пирузи(й), рязий, сакьи(й), Сани(й), сий, сими(й), сунний, ссупий, ссурухIи, ххазина, хIави(й), хIарами, цахъи(й), цими(й), -чи(й), чIиви(й)сса, чIири(й)сса, шагьи, шагьраи, щекьи, юзбаши ва м.ц.
Агар лахъи бувсса «и»-лущал мий (цIанинкIанаймур) ва — мий дай-литIу чичлачисса ххуллий, цайми мукъурттивугу (мигу чансса бакъархха) мукунмасса «ий» чичин багьлай бур. ашрапий, бурттий. гьунттий, дарзий, жавагьий, зувийва, личIий, мугьий, мугьийсу, мусий, симий, ххазийна, хIарамий, цахъий, цимий, Аьрабий, Курдий, Кьараний, Набий, Ссугъурий, Ширваний, Ярагъий.
Амма вай мукъурттиву чIя­вумур чIумал, так-тук бакъа, «и»-лул лахъишиву ккаккан къадай. Мунийну чивчумур бувчIин личIисса захIматшивугу къадикIай. Суффикс -мий чичларчан, мукунма суффикс «-чий»-гу чичлан аьркинссар. бакI-чий, каялув-чий, къалай-чий, къарал-чий, зюннав-чий ва м.ц.. Ххал ба кутIасса «и»-лущалсса дайлитIу -чи був­сса махъругу. парачи, махьучи, бакарчи, цIучи, пучи. Шиккугу -чий ва -чи цаннихун ца бахчилай бакъар ва чивчумургу цумацаннангу бувчIлай бур. КIай жува ихтилат нани був­сса ми (яъни мий) ва -ми (-мий) цIанасса чичрулуву лахъишиву ккаккан къадурну чичларчагу, тIутIимур бигьану лаласун бюхъай. Вай пурмарду чичрулуву цIакь хьуну дур, жувагу вардиш хьуну буру.
Шиккува оьрус мазрал чич­рулуцIун бавхIусса ца мисалгу буцинну. Оьруснал чичрулуву помидор, собака, голова… «а» баллай буна, мудан «о» чичлай бур, мазран ва чичрулун личIийсса ссуссукьушиву да­къари, ва аьдатравун дагьсса ва вардишсса чичру дур. Мукунна лакку чичрулувугу ми ва -ми чичлай бунугу, ккалаккиминнал вай махъру тIайлану, ахирданий «и» лахъи бувну, зумух ласай.
7. Цаппара махъру ва миннул пурмарду къатIайлану ишла дурну дур.
Масала. Масъала (агьамсса масъалартту) мудан масала (оьрусрай «притча; пример») тIий аьркин бувну бур. агьамсса масъалартту «важные вопросы» учинсса кIанттай агьамсса масалартту (оьрусрай «важные притчи, примеры») куну буллуну бур.
Аьвамну. Аьянну /аьямну («ясно, понятно») булунсса кIанттай аьвамну (яъни «невежественно, нелепо») куну аьркин бувну бур.
МукIру хьун «мютIий хьун» («покорить, -ся») тIисса мяъналий аьркин бувну бур, ванил мяъна «ссайн-унугу мукIру хьун» («признаться») тIиссар.
Рухсат «амру, буюр» тIисса мяъналий ишла бувну бур, ванил мяъна тIурчан, «ихтияр дулаву, изму булаву» тIиссар.
Къармах «каний дишайсса махру» (оьрусрай «наручники») тIий аьркин бувну бур (каруннай къармакьру дишай) ; оьрусрай ванил мяъна «крюк, крючок» тIиссар.
Ца-кIива мисал ялагу. байбихьин (байбишин); шахьан (шашан); ккуру ихьай (ккуру ишай); таний (та`ни) (№ 6); танийва (та`нива); чIара-раксса (чIарауксса).
8. Цаппара кIанттурдал цIарду къатIайлану ишла дурну дур.
1) Оьрусрай «Терек» учай­сса неххайн Ттарачамаллал нех куну бур («Ттарачамал неххайсса Къизлярдайн….») . Ва цIа оьрусрайн таржума дарча, «Терекемейская река» шай­ссар. «Терекеме» (тюркмен тIисса мукъул чIяру аьдад) ялапар хъанай буссар Кьилвалул Дагъусттаннай. Лак­рал миннайн, терекеме баххана бувну, ттарачамал учай­ссар. Мукунма ЧIарахъиял-Гъу­лудиял махIалданийсса тюркнайн-кучаритурайнгу учайссар. ЧIалачIисса зат бур, вайннал я Терек-неххащал, я Къизлардащал цичIав гъан-маччашиву, дахIаву дакъашиву. Терекрайнгу лакрал «Тарки» (гуржиял Тарги) учайссар. Ххал бара ца лакку балайлуву­сса махъру. «Таркирал зуманицI муси` лякъирча, / Мусил щин дукканна вил камалданийх».
2) Мияйннал ва ЧIухърал дянивсса яруссаннал ГIубухъ «Обох» тIисса шяраваллийн лакрал Хъуди учайссар, журналданий ва цIа Оьбуди куну дуллуну дур. ГIобода (Оьбуди) тIисса яруссаннал шяравалу тIурчан, Хунзахърал райондалий ду­ссар.
3) Гуржияща учинсса кIан­ттай Гуржинаща куну бур. Мажалислив учинсса кIанттай Мажалисрай куну бур.
4) XVIII ттуршукулий­сса лаккучу лакрал учайсса Азай­ми къакуну, Таргъу тIий ур («Таргъуллал шамхал»). Лакрал, хIатта Услардул чIумалгу, Азай­ннал щанххала учайсса бивкIссар. (П.К.Услар. Лакский язык, л. 236).
Лавай бувсса ихтилатрацIун бавхIуну, ца махъ ялагу учин ччива.
ЧIалачIиссаксса, «корректорнал» гъумучиял (чичрулул­мур) лугъатрал кIулшиву хьхьа­расса дур. КIай ларай кка­ккан дурсса мукъурттил пурмарду гъумучиял лугъатраву тачIаврагу къадиркIссар. ХIа­сил, ахир-мукъун кIанттай кунма учин ччисса затгу укун­ссар. чичрулул (литературалул ) мазравун гужрай, цIухху-бусу бакъа, цайнува цала («ухнал-ххувнал руллай»), лакку мазрал учебникирттаву, орфографиялул кьяйдардаву, лакку мазрал словарьдаву, лакку мазрай итадакьлакьисса литературалуву ччянияцIара ишла хъанахъисса ва хъунмурчIинну дуручлачисса кьараллу (кьяйдарду), ккалли къадуллансса ихтияр щихьчIав дакъассар.
Журнал-кказит му ца цувалусса кас заллусса басма-идара бакъархха, му пачччахIлугърал (жяматрал) хъусри, муний цала ихтиярдайсса идарарттал дирхьусса, цIакь дурсса кьанунну, чичрулул кьяйдарду, ххуттава къабувккун, дуручлан аьркин­ссар.
ХIакьинусса кьини лакрал чичрулул мазраву гъумучиял лугъатрал кьараллу аьркин дан ккаккан бувну бур, ми дукьан дурну дакъар. Му зат цайнма багьлагьисса идарарттал цIусса кьяйдарду дирхьусса чIумал, бучIиссар луттирду, пресса итабакьлакьисса паччахIлугърал басмаханардай ми нани дан. Мунийнури жува жулва чичрулул маз мюхчан бантIисса ва лиян къабитантIисса.
Вай масъалартту ххал бивгьуну, ца аьмсса мукъуйн бувкIун, чичрулул мазрал кьараллу, кьяйдарду цIакь даву – ца агьамсса кьинилул масъала бур. Ва ишираву ца балжийсса хIукму баву – мугу жула маз ва миллат буруччавринсса шартI (гьанулул чару) хъанахъиссар.
Жулва миллатран бутIурай, ирсирай дурксса хъусгу цIана – анжагъ ца маз бур. МуницIа хьурчан, дунияллул гъунттулу жулва миллатрал ужагъгу лещан наниссар. Жула мазрал цIанакулсса тагьар цукун­сса дуссаривгу цумацаннангу чIалай дур. Мунияту яла хъунмур жуйвасса бурж – маз буру­ччаву ва ялун нанисса никирайн, жучIанма бивсса кунма, му тапшур баву хъанай дур.
Кашилулссаманал жухьхьу­нна тавпIикь дулуннав!

Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал доктор