АхъницIунсса маслихIатру

Аьрщи дирххун, за дугьаву къагьашиву, дургьумуниха гьарца кьини къуллугъ буллан аьркиншиву кIулли жунма.

Ттучанная, къачансса арцугу харж дурну, заралсса химиялул сурсатру къаласлайна, ахъуву дургьумунин оьргъашивуну ишла дувансса украсса ва жулла цIуллу-сагъшиврун зарал бакъасса затру гьарца кьини дуклай дур жулла канилух. Амма жура ми, пикри къабувну, цIинцI дусса бадралувун тIайла дуклай буру. ТIабиаьтрал цилла дуллумур, дукиялуву дикIу, аьрщарай дургьумунин дикIу, ишла даврил агьамшиву шиная шинайн ларай хьуну най дур, инсаннал, курчIил хъанай, биччибакъулну, хIадурнасса, амма зарал­сса химия хIаламур аьркин дулларчагу.


МечI – ххяххиялунсса витамин

Инттухунмай ччиний ва ччи­ссаксса ххяххайсса мечIаягу ахъуву дургьумунин хайр хъунмассар. МечIаву, инсаннал цIуллу-сагъшиврун да­къассагу, ххяххиярттангу аьркинсса хъинну чIявусса витаминну ва минераллу буссар. ЦIанакул хьуну нанисса мечI (гъинттул мечI хъунмав хьуну, муний гьанна хьуну махъгу бучIиссар махъа цIуну хьуну нанисса чIапIив ишла буван) бавтIун, мюрш бувну, бивчуну куртIсса ссавун-бунугу, ялун дутIияра щин, мечIаяр 10 сантиметIралул лахъну дикIанну. Кьалакьигу дирхьуну, дитира 10-14 гьантлийсса – ялув гьаварал бюнбютIив був­ккун бикIан аьркинссар ва цирда щингу цIан ларгун дикIан аьркинссар. МечIал щинал 1 бутIа укунна­сса щинал 10 бутIувух хIала бувну, дутIира ми щин ахъу­вусса марсрай ххярххун нанимунийн. ЛивчIсса мечIал ялун бучIиссар цал ялагу щин дутIин ва ми гьант­равун цайми ххяххиярттайнгу ишла дуван.
МечIащалсса зат, ми чIун-чIумуй хIалагу буллай, къат­лучIату архну, хIаятраву дитира, мивасса тIааьн дакъасса кьункьал зува авара къабуллан.

Пивогу – ахъувун

Пиво зура хIарчIуннияр ахъуву ишла даврия мюнпат хьунтIиссар: каландалул марсрайн ила хьуну, миннул чIапIив канакисса зиянчитал хъяврин баншиврул. Пиволущалсса зат, кIичIу бурив, вяртIа дурив, дишин аьркинссар каландалул марсирдай, пиволул кьункьал агъ-магъ бувсса зиянчитуран калан хъунмасса хIаллайсса хъамабитантIиссар.

Банан – зунна, мунил ккири – ахънин

Банан дуркуну махъ мунил ккири муркъилийн бутан анавар мабуккару, муниясса мюнпат хъинну хъунмассар, масалдаран, ахъуву дургьумунин. Ца бадра бурив, кIункIур бурив, битира банандалул ккирттарал оьргъашиврун ишла буллан­сса. Бичлачи мивун, я бусса ку­ццуй, я мюрш бувну, банандалул ккиртту, ялун щингу дуртIуну, битира ми щинаву, щинал ялув бюнбютIив хьунцIакул. Ми щин оьргъашиву, ялунсса дукия хIисавну чIун-чIумуй дулутIира ахъуву дургьумунийн (ахънилсса дикIу, тIутIив дикIу). Яла-ялагу, банан дуркутари, кIункIурдувун, миву лирчIсса щинавун билучира банандалул ккиртту, ялун щингу ххи дурну.

Дрожжигу – мюнпатиран

Дрожжилул (пачкардавасса кьаркьсса дакъача, дикIайкунсса, «сагъсса» дрожжилул) 100 грамм гъилисса щинал 10 литIралуву дяххан дурну, ми щин зуруй цал дулутIира ахъуву дургьумунийн (ахънилсса дикIу, тIутIив дикIу).

Балугъ – помидорданун

Помидорданул рассада ахъуву дугьаннин, ми дугьан нанисса хъунтIуллувун ца ягу кIива балугъ – килька ягу мойва (ччарча шакъавхьсса, ччарча шавхьсса), бутан аьркин­ссар. Ягу балугъ бувкуну лирчIсса ттаркIру-ххалаххив. Помидор, лахъру дирхьусса кунна, ххуйну ххяхлантIиссар. КIулсса зат бур балугъраву фосфор бушиву, цихгу мюхтажсса помидор, бадиржан ва булгъар перец.

Къувлул кIараллувасса пиягьругу – помидорданун

Къувлул бувцIусса кIараллува ца-кIива пиягь бувккун, бишара помидор дугьан нанисса хъунтIуллуву, ялун чансса нахьгу (солома) дирчуну. Вайннуягу помидор ххуйну ххяххан кумаг хьунтIиссар.

Ххяххиярттансса кIункIур

Муданмагу, интту бикIу, кIинттул бикIу, кухнилуву ахъувусса ххяххиярттансса кIункIур (ягу бадра) битарча, зу къабяйкьинтIиссару. Интту бикIу, кIинттул бикIу, кухнилий, дукра дуллалийни лирчIмур, ягу холодильникраву лахъи ларгмур дилучияра мивун хIала-ккалану: кьурчIи ларгсса накI, ччатIул мюрш, банандалул ккири, кьянкьа ларгсса мураппа, балугърал касакру – винна ччимур. Щинаву гьантрайссагу диртун, диргьуну, дутIияра ми щин ахъуву ххяхлахимунийн – муркъи буцIин буллайнияр, аьрщи оьргъа дуван. Амма укунсса «хIачIия» дургьумунин чIяру хьунугу къахъинссар, щала чIумуй ми так 2-3-лла гьассар, яни зуруй цал.

Ххал дувара зулла участокрайсса аьрщи

Ахъува ххуйсса бакIлахъия дучIан даншиврул кIулну бикIан багьлай бур мивусса аьрщи цукунсса дуссарив. Масалдаран, аьрщи кьурчIисса дуссарив ягу дянивсса дуссарив.
Му кIул баншиврул, лухIи хъасарал (черная смородина) къатIуя ца ххюваксса чIапIи бивттуну, стакандалуву бивхьуну, ялун щаран диркIсса кIирисса щин дутIира. Дякъингу диртун, ми щинавун зура дугьайсса участокраясса аьрщарал чIивисса хъис дутира. Агарда щин цахъи ятIул лагарчан, мунил тасттикь буллалиссар зул участокрайсса аьрщи хъинну кьурчIисса душиву, агарда щин щюлли ришлашисса рангирал хьурча – мунил мяйжан буллалиссар аьрщи чанну кьурчIисса душиву. НякI ришлашисса хьурча – зул аьрщи дянивссар, нейтральнайссар.
Аьрщаравусса «кислотность», цувгу чIяруми ахъулссаннун ва ахънилссаннун къаххирасса, яларай дуваншиврул, дугьлагьисса участокрайн лах (тIама ччурччуну хьусса), лещан бувсса известь, ягу «доломитрал иникьали» дичин аьркинссар, кIюласса къат дурну.
БакIрайра кIицI ларгсса «ккунукрал щиналгу» аьрщарал кислотность цалийн дуцаврин кумаг байссар.

ХIадур бувссар
Бадрижамал Аьлиевал