Ттуруллава баргъ куна, дяъвилул цIарава ливчусса уссу

ДакIния къадуккайсса, дуржагьрал цIараяр кIирисса диркI­ссар Хъун дяъвилул шинну! Жул хъуннасса шяраву, нажагьсса бакъа,

къатта бакъая фронтрай жагьилсса арс, лас, оьрчIал ппу къаливчIсса. Ца-ца къатри бия кIия-шама чув дяъвилий ливчIссагу.


Ттула аьзизсса уссил Абачарал махъру хъамакъабитай: «Жун дяъвилий ккавкмуничIа, кинордаву ккаккан буллалимур оьванмасса затрур» тIисса.
Жул къатлува аьрайн лавгун ур шама чув: Рамазан, Абачара, Саэд. Хъунама уссу Рамазан дяъви байбишайхтува лавг­ссар. БивкIу оьл накIлил буллай бакъара, Рамазан тIима уссу ляличIисса ивкIун ур: чур­ххал кьуват бусса, исвагьи­сса, бювхъусса чурх, ккавкнал я бацIайсса симан дусса, цIанихсса къавтIала (цIувкIуллал пагьламантуращал хIалтIилий лавгун, тикку лавхьхьуну), чиву авкьу­сса, хъярч-махсара бан усттар­сса.

Ттул уссу, мяйжаннугу, «душварал ччаврил чару» ивкIун ур. Азирбижан ва турк мазру ххуйну кIулну, ми мазурдий балайрдугу учайсса бивкIун бур. Нитти-бутталгу, лагмаминналгу «тIуллу ххуй» чайсса бивкIун бур Рамазаннуйн. Жул, Хъусращиял, шяравун хьхьичIва-хьхьичI бувкIсса кьурчIисса бивкIулул чагъар Рамазаннулли. «Аьрщи ва чару аьтIий дия ттул арснах», – тIун дикIайва бава, агьи тIий аьгу тIий. «Вил бивкIулул къюву духIан къархьуну, лавхIуну лавгунни вил хъуна бутта», – тIий, чивчуссар Абачарал мунахасса назмулий.

[dropcap]Б[/dropcap]ивкIулул чагъар чивчуну бивкIссар цала командирнал, цувагу – лаккучунал. Ча­гъарданий бувсун бивкIссар Рамазаннул дурсса виричушивур­ттая, кьатI дур­сса самолетир­ттая, дацIан дур­сса, ччуччин дур­сса танкардая. ХIайп, му чагъар, АбачарачIан КIапIкIайлив гьан бувну, бакъа хьуссар.

Абачарагу чув мяшну талай ивкIссар, щаваригу хьуну, зана хьуссар, дяъви къуртал шавайни. «Хъис ттулла жандалий рахIму къабувну, вас-ццах бакъа талай ивкIссара», – учайва чIявуну мунал. Абачара ия хIакьсса патриот, коммунист, бюхттулсса шаэр, аьлимчу, яла-яла, ас-ламус лавайсса инсан, кулпатралгу, миллатралгу, Дагъусттанналгу ур чинсса арс, пахру.

Амма ттул хIакьинусса ихтилат Рамазаннул ва Абачарал чIивима уссияр – Саэдлуяр.
Саэд фронтрайн лавгссар лап жагьилну, цува хушрай. Чару куна кьянкьасса, тIирхъасса, итххявхсса, цанма ччимур бакъа къабайсса ивкIун ур ва. Байл­сса мазрал инсан утайсса Саэдлун тIааьн къабивзун бур цащала армиялийн нанисса жагьил тIайла уклакисса куц. Нину-ппу бивкIун бур букъацавай лавчIун арснацIун, бявххун лагавай аьтIий.

[dropcap]Я[/dropcap]ла Саэдлул увкуну бур: «Оьлил бярч байхту бущай, зу танин бушланну му зула бярч?», – куну. Цуксса пашманнугу, циняв хъян бивкIун бур.
Талайгу ивкIун ур Саэд дакI тIайлану. Душмантал мугьали хьуну ххявххун, хъуннасса талатавриву щаву дирну дур. Бартка зурчIай тIий, оьттул лирцIун най ивкIун ур. Кагу кьяпуву дирхьуну, санчастьрах луг­лан ивкIун ур. Му иш сававну махъун агьну, хьухьунссия Саэд ливтIуминнавух – жул къатлувун кIилчингу бивкIулул ча­гъар бувкIун бур. Шиккува бусан, мунила хъирив Абачаралмургу дуркIун дур извещение. Шяраваллил бакI дургьуминнал кьюлтI дурну дур нитти-буттаяту, «ва лапва бала бур­хха, цукун бусайссар ва мусиватрая?» тIий.

Заннайн щукру, бявкъу хавар щялусса лявкъу­ссар яла.
Тай захIматсса шиннардий цадакьа баву захIматсса ишъя. Ду-дакъамур харж дурну, мяйку хьхьунил цадакьа буллалийни, чагъар бувкIссар Саэдлуя, шавай най ура тIисса. Ниттил, ххаришиврул, цичIар къариртун, гьарзат хьхьичI дирхьуссар. «Утти мабучIару, аврав чин бакъа, Саэд шавай най ур, зун хъатIуйн бакъа гьан кьисмат къабаннав. Хъунмасса барчаллагь жул дард кIидачIин бувкIсса», – увкуссар бавал.
Саэд, итххявхсса жагьил уну тIий, хъинну жаваблувсса, хъуннасса колхозрал оьллал фермалийн каялувчину гьан увссар.

Га бия Саэдлун ялувва алжан: цаннияр ца ххуйсса ацIва, ацIния ххюва душ бия кIикку доярка­хъулну. Ччимур «вана на ши­кку» тIисса чIун диркIссар. Кка­ккан ххуйсса, чурххал оьвхъусса Саэд, «вив заназисса вирищар куна», сийлий ивкIссар. Ванал язигу бувгьуссар бархху хьусса, бюхттулсса чурх бусса, бювхъу­сса, захIмат ххирасса, тIуллай цIу бусса, мусил кару – РайхIа. Мунил ххуйшиврия бусансса махъру биял къахьунссар. Мунияту хьхьичIва-хьхьичI жул ниттин му янусса душ хьуна, жун, уссур-ссуннан, ссу хьуна, оьрчIан ттюнгъасса нину хьуна, цанма Саэдлун дакI тIайласса оьрмулул дус хьуна. Саэд ва РайхIа цаннан ца ххирану, узданну, бавкьуну оьрму бутлай бивкIссар. Миннал кIинналагу ужагъ дуки-хIачIиялул кIюлану къаритайва.

Гьарца чулуха хIарачат бу­сса, укъаххайсса зузалал Саэдлул, Туркнавун ияннин, икъавсса кIанугу, букъавгьусса къуллугъгу чанссар. Къатлуву, цалвагу бувкуну, чингу бишинсса ччатI чан хьун къабивтссар тачIав. Саэдлул ва РайхIал хъуни бувунни мукьа арсгу, ца душгу. Ниттингу, буттангу пахрулунсса оьрчIру бувккунни минная.
Гьай-гьай, ччяни лавгунни РайхIа, Саэдгу кьаивтун, амма Саэдлул ххаллилсса оьрчIал ва оьккину къаитайссар. Ванал багьу-бизу хантуралли, дукангу, хIачIангу, лаххангу ччимур ду­ссар. Амма уттигу оьрчIалнияр цаламур хIарачатгу къачанссар.

Саэдлун ххуй дизаймур чIя­рур, амма мунан гьарзатраяр музыка ххирар. Так балай тIун увсса хханссар ниттил. Ванал ххуйну бищайссар мандолина, скрипка, тар, каманча. Саэдлул балайрду куртIсса мяъна ду­сса, ххазина­сса балайрдур. Шаммарду, балладарду щаллу бай­ссар лакрал аслийсса макьаннай. Щак бакъа, Саэдлул балайрдал инсантурал дакIру гьарта дайссар.
Цал Саэд Ххувшаврил байрандалущал барча уллай буссияв. КIикку ЦIимпIаев Оьмарил душнил бувсуна хъинну къулагъас дансса хавар. Заварият, цилла нину, хъинну инжитну дия тIар. Ганих уруган увкIун ур Саэд каманчалущал. Увкуну бур балайрду. «Вил ахир хайр дивуй, уссай. Ина на дакIнин ххирасса Хъусращиял кIани-кIанттурдайн биян бувунна. Утти ттуща рахIатну бивчIан бюхъанссар», – увкуна тIар Завариятлул. Инсантурал дакIру ххари даврияр тIааьнсса цир дусса?

Саэдлух Республикалул хъуниминналгу хъинну къулагъас дайссар, мунал къатлуй машгьурсса ветераншиврул мемориал улагума дуссар. Школардайн, цайми-цайми идарарттайн хьунаакьин уцайссар, ххуй-ххуйсса бахшишругу дайссар.
Бухлавгунни ттул ххаллил­сса уссурвал. БивкIунни малаик хьусса ссугу. ЛивчIунни так, хъунав хьусса, амма чумартсса, Саэд. Арулунналуксса яхIгу, къириятгу дусса ттула уссил бакIрая чIара дагьансса чара бакъар.
Барча хьуннав, уссай, ялун нанисса вил Ххувшаврил бюх­ттулсса байран, дулуннав ви­хьхьун цIуллушиву – инава ххирами ххари буллан!

ПатIимат
Фаталиева