Цаппара букъавчIлачIисса лакку махъру

[dropcap]Ч[/dropcap]Iун наниссаксса цумур-бухьурчагу мазраву, хаснува мунил мукъурттил луртандараву, личIи-личIисса дахханашивуртту хъанан дикIайссар.

Цаппара махъру хъамабитайссар, цаппараннул мяънарду чан-чанну тIий даххана шайссар. Тамансса махъру чанну ишла хъанай, хъамабитлай, букъавчIлан бикIайссар ягу, кIулну бунувагу, мяъна балжину личIи дан къахъанан бикIайссар. Жула мазравугу жунма вичIилухух бивщусса кунмасса махъру лях-лях хьунабакьай. Мукунсса цаппара мукъурттия шикку бусан ччива.

Суал – жаваб

ЧУЧИ ХЬУН

Ттигъанну Интернетраву «Илчилул» чIапIуй ца букъавчIлачIисса лакку мукъул хIакъиравусса суал хьунабавкьуна. Му суалгу жула журналист ва шаэр, лакку мазгу усттарну ишла байсса Рамазанова ПатIиматлул буллуну бия. Му цIухлай бия, чучи хьун ва чучи машара тIисса му­къурттил мяъналия. Миккува ва махъ ишла бувсса балайлува лавсъсса укунсса ххаругу бия: КIану чил бури тIий, чучи машара, / Чув личIи акъассар ва дунияллий.
Ххуйну ниттил маз кIулсса ПатIиматлул цинма къакIулмуния, къабувчIлачIимуния цинявннал хьхьичI, начливунгу къабагьну, сивсуну цIуххаврил ттуйн ххуйсса асар биян бувунни. Вагу инсаннал мяърипатрал чулуха щялушин дакъа­сса лишанни.
Мура чIапIуй цаппараннал му мукъул мяъна цанна кIулсса ку­ццуй, ци мяъналий дурчIлай дуссарив бувсун бия.
Ва мукъул хIакъираву ттунма кIулмуния нагу ца-кIира жуав данна.
Цалчин, ххал банну лакку лу­ттирдай вания цичIав хавар бурив, бакъарив, аьркин бувну бурив, бувхьурчагу, ци мяъналий бурив. Яла ххал банну лакку мазрал лугъатир­ттаву. Жущава шайсса куццуй, хъирив лавну, кIул банну му му­къул мина-гьану, тарих чату нанисса буссарив.
Укунсса масъалалул хъирив лаллалийни, бакIрайва-бакIрай бурган аьркинссар мазрал му­къурттил луртан тамну вих дирхьу­сса мукъузаннах (кьамусирттах, словарьдах).
Лакку мазрал личIи-личIисса кьамусирттаву (оьрусрая лаккунайнсса. лаккуная оьрусрайнсса, тIайлачичрулулмуниву…) чучи хьун тIисса махъ бакъая. ХьхьичIва-хьхьичI ва махъ Э.Х. Аьбдуллаевлул «Лакку мазрал орфографиялул словарьданувун» (2005, л. 396) лавсун бур: чучи бан, чучи хьун, чучисса, чучи шаву, чучишиву. БакIххуттайнгу лавсун (чучи-), оьрус­рай мяънагу дуллуну вава махъ Э.Х. Аьбдуллаевлул «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьдануву» (20I8, л. 835-836) хьунабакьлай бур: чучи ан «привести в замешательство»; чучи хьун «поколебаться, придти в замешательст­во»; аьрал чучи хьунни «войско пришло в замешательство»; чучи машара! «не колебайся, смело!»; чучисса «нерешительный, неуверенный в себе; слабый»; чучишиву «неуверенность в себе, замешательство». (Шиккува кIицI банна дахьва ттигъанну бувксса цIусса хъунма­сса «Оьрус мазрал ва лакку мазрал словарьдануву» (2019, л. 428) «нерешительный» тIисса оьрус махъ лаккунайн буцлацийни, кIава мархлущалсса чучи(сса) тIисса махъ аьркин бувну бур, яъни жула мазраву ва мархлуя бивзсса мукъурттил цанмасса кIантту цIакь буллай бур (вава луттираву гайми пурмарду – чучи хьун, чучишиву ва м.ц. – ишла дурну дакъанугу).
Утти бурганну лакку мазрал хIакъиравусса литературалуву ва лакку мазрайсса чичрурдаву ва мукъуйн багьлагьисса хавар цукунсса бурив.
Лакку мазрал тамансса кьюлтI­шивуртту ялун личин дурсса ва элмулул агьулданухь миннуя бувсъсса хъунасса аьлимчу П.К. Услар цалва «Лакский язык» тIисса луттираву (I890) ва лакку му­къул чIарах къаувккун ур ва диялсса балжий­сса бувчIин баву дурну дур. Мунищала архIал, лу­ттирал ялун­ссаннун дуллусса «Ла­кку мукъур­ттил сияхIраву» (цила аьщу-дазуй бавцIуну, гъалгъа тIурчан, мугу буниялану лаккуная оьрусрайнсса цалчинсса кьамусран ккалли бан бюхъанссар) ва махъ бакIххуттай бур ва ххуйну бувчIингу бувну бур.
Цалва луттираву П.К. Услардул лакку мазрайсса цаппара нас­рулийсса (прозалийсса) ва шеърилийсса текстру дуллуну дур. Ла­кку шеърирдаву къулагъас дансса ца укунсса балай бур: «Тти гъин­ттул барзунттайн марххала бунди …» (л. 230-23I). Ваниву укунсса ххаругу бур: КIану чил бури тIий чучи машара, / Чув личIи акъа­ссар ва дуниялдий. П.К. Услар вай ххуттал мяъна укун дурчIин дуллай ур: «Не бойся того, что ты в чужом месте; на свете все люди равны. (Вероятно, песня эта относится до какого-нибудь пришельца)». Чучи машара тIисса махъру текстравува хIарпирайн хIарп дурцуну, «колеблющимся не делайся» куну бувчIин бувну бур, цила литературалулмур мазрай «не бойся» куну буллуну бур. (Шикку ца затрах, чIурчIавгу дурну, хъинну къулагъас дансса кIантту итталун багьлай бур. Зура хIисав дара, 160 шинал хьхьичIва жула ппухълу ци тIий бивкIун бурив: чув личIи акъа­ссар ва дунияллий «на свете все люди равны». Инсаниятрал оьрмулуву ца яла агьаммур кьяйдану хъанахъисса циняв архIалсса бушиврул философия (равноправие, равенство) жула миллатрал ччянира кьамул дурну дур ва зат хIатта халкьуннал поэзиялувугу, яъни цума-цаннангу кIулну дикIан аьркин­сса ялуршин душиву кIицI лавгун бур. Ва жува цинявннал хьхьичI кIицI бан бюхъайсса, пахру бан лайкьсса затри, цанчирчан жула ппухълуннан инсаннал ихтиярду дуруччаву – му аьдлулул ца агьамсса шартI душиву кIулну диркIун тIий).
БакIххуттайн лавсун, ва махъ лу­ттираву укун буллуну бур (л.383-384):
Чучи чучисса – нерешительный, колеблющийся; чучи машара – не колебайся, смело! чучи хьун – поколебаться, придти в замешательство; аьрал чучи хьунди – войско пришло в замешательство; чучи ан – привести в замешательство.
Учин бюхълай бур, ва махъ лакрачIа бушиву тасттикьгу бувну, ххуттайнгу лавсун, хьхьичIва-хьхьичI П.К.Услардул кка­ккан бувну бур куну. Ванищала архIал, П.К.Услардул луттирал гьануну вицIхъиял (ккурккуллал) лугъат бухьувкун, ва махъ (чучи хьун….) ккурккуллал лугъатран хасъсса мукъун ккалли бан бюхълай бур. Вайми лугъатирттаву бакIрайн къабагьунни, жула литературалувугу сайки хьунакъабакьай. Анжагъ Ю.Ххаппалаевлул чичрурдаву ттун чучи агьчув тIисса, яъни «хьхьара­сса, цалий къаацIлацIисса, агьсса (кьадарсса) чув» тIисса мяъна бусласисса бавхIу махъ хьунабавкьунни. Бюхъай, вицIхъиял лу­гъатрава лавсун бикIангу. Ци журалий бунугу, ва махъ лакку мазраву личIину ишласса махъ бакъар ва ванил бувгьусса майдангу нукьсансса бур.
Мукъул мина-гьану ххал дуллан бивкIукун, ванил тарихрал хъирив лаллан бивкIукун, жува яру мазрачIан букIлай буру.
Яру мазраву ва мукъул ва вания бивзсса мукъурттил майдан биял­сса бувгьуну бур, лугъатир­ттавугу ишлану бур. Му бакъа­ссагу, яру мазрачIан хъинну гъансса (ва хIатта яру мазрал «хъаттиралу кунмасса») аьндиннал ва цIунтIайннал мазурдивугу ва махъ чIявуну аьркин буллалисса мукъурттивух бур ва, чIалачIиссаксса, тамансса цаймигу мукъурттищал архIал, яру мазрава бувкIун бур.
ВичIи дишинну яру мазрал бусласимуних. П.К. Услардул, Л.И. Жирковлул, М.-С. Саэдовлул лу­ттирдаву ва махъ буллуну бур ва гьарцагу чулуха, личIи-личIисса мисаллайну аьщуйн щуну бувчIин бувну бур: чуч, чучун «слабо; робко»; чучи «ослабление; слабость»; чучав «слабый»; чучизе «ослабеть; стать свободнее; успокоиться»»; гьакибер чучана «шина спустила»; чучлъи «слабость, вялость»; чучлъизе «ослабеть». (Мяъналул чулуха ва яру махъ жула хIура хьун, хьхьара хьун тIисса мукъурттиха лавхьхьусса бур). Яру мазрайсса литературалувугу ва ишлану бур ва цила аьдатрайсса, чIявучин кIулсса махъ бур. Ванил цилва вих бивхьусса майдангу яруссаначIа, аьндинначIа ва цIунтIайнначIа бур. ЧIаххуврайсса мазурдиву чучи (хьун) лакрачIагу бур, яъни лакрангу гьурттусса махъ бур. ЧIалай бур ванил мархха ца бушиву, амма ва цинявппа мазурдиву архIал, аьмсса махъ кунма хIасул къавхьуну, ца мазрава гайминнувун хIала хьуну бур. Му мазгу, кIанттул географиягу хIисавравун ларсун, яру маз бушиву чIалай бур ва мива вайми мазурдивун ссапар бавхIуну бур, хьхьичI ирглий – аьнди-цIунтIайннал хъуни бакъасса миллатирттал I3-гу мазравун, яла тIурчан – лакрачIан ВицIхъав – ккурккуллал лугъатравун. Шиккугу ва личIину ишлану бакъар, хъунмурчIин цачIава ккурккуллачIа бур. Вайми жулва лугъатирттаву хьуна­къабакьай. Мунийн бувну нажагь ишла буллалисса, надирсса, щала ххуйну къабувчIлачIисса ягу хъамабитлатисса мукъур­ттивун бутан бюхълай бур. Амма, укунсса, ссуссукьусса сияхIраву бунугу, ва мукъул жулла мазрая ххуй­сса ва къулагъас дан лайкьсса, лакку мазрал тарихраясса, цайми мазурдищалсса мунил хIала-гьурттушивриясса барашин дуллалисса тIайласса хавар буслай бур.

Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал доктор