«Дяъвилул арсру»

Сасан увссара нагу тай шиннардил

Уттавану бур «дяъвилул биялсса арсру, душру». Ттун дакIнийн бутан ччай бур ттунма ва ттула оьрмулул гьалмахтуран дяъвилул шиннардий ккавкминнуватусса ца-кIива эпизод.

Ттул оьрмулул 7 шин хъанахъисса 1943-ку шинал июль зуруй, дарсирайн гьаннин бутта ккаккан тIий, на ниттил тIайла увккунав райондалул агьалиная фронтран бавтIсса ккунукирттал дурцIусса пургъундалий ЧIятусса Камилов Кьасиннущал Буйнакск шагьрулийн. Пургъун ящикIирттал дурцIуну, хьхьичI щяикIансса кIива кIану бакъа бакъая – пургъунчинансса ва ттунсса. Дучригу илтIасса бия, дахьа интнивун бувксса. БакIлавай нанийни, кIункIу къатIий, Кьасиннул на ликкан увну ачин айвав. Ца хьхьу кьатIувгу дурну, жу бивру Буйнакск шагьрулийн. Гикку бия дяъвилунсса дуки-хIачIия кьамул дуллалисса склад.


Дяъвилий талай ххувшаву ларсъсса буттахъул аьпалухьхьун лавгун, «кIяла кьурукьирттайн кIура бавну», анжагъ цаппара ливчIун бур. Ккуллал райондалияссаннава ливчIун ур увагу ца – ХIусайнаев Саэд.


Ганил каялувчинугу ия Маммараев МахIаммада. Ликкан бувну ящикру, ххал буллай, ца бадра гъавгъсса ккунукирттал хьуна. Складраву бия 5 тIаннул кьали повидлолул бувцIусса. Ттул канил каххагу дартIун, кьаллувун ка дучIан увну, МахIаммадал на повидло дукан увнав. Щихьхьун дирияйсса повидлоя тай шиннардий?! Хъиривмур кьини, гава пургъундалий щяивкIун, шавай зана хьуссияв.

[dropcap]С[/dropcap]ентябрьданул 1-нний 1943 шинал нагу, ХIанапиев ХIабибгу (орденоносец, заслуженный строитель СССР, лауреат Государственной премии СССР, аьпа баннав цал), аццул сумкардаву ца-ца тетрадгу, учебникругу бивхьуну, кIуршуя дур­сса щекьирал ккуппигу ца чулух, вамур чулух карандаш ва ручкагу дирхьуну, лавгссияв цалчинмур классравун.

Учительну ия Маммакьурбанов Сулайман. Райондалул хъуниминнал тIалавшиндарайн бувну ряхва дунгъуз хъуни бан, фронтран дикI дан тIий, буллуну бия ХIабиблул ппу МахIадлухьхьун. Мунал гайннуя 24 хьун бувну, яла ми Щурагьсса дикIул комбинатрайн тIайла бувкссия. Ми дунгъузирттачIа чIявумур чIумал ХIабибгу, нагу бикIайссияв. Аэродромрай канаки буллай, щалла аьрщи ттирикIайва миннул, мархрах луглай, щунщуматIрах гъайкусса кунна хьун дайва. Жямат рязи бакъа, букьан бара тIий буну, яла дикIун буллуссия.

Гай дяъвилул шиннардийгу, гания махъгу хъинну хъунмасса кумаг байссия оьрчIал колхозрал давурттан, ятту-гъаттара ябан, лазуни хIадур дан ва цайми-цаймигу хъинну чIярусса давуртту бартдигьин. 1935-ку шиная шинмайсса дяъвилул арсвавравух буссия: Кьурбанов ТIалхIат, Рамазанов Аслан (Хъунма­хъал), Кьадирхъал Аьвдулхаликь, КичIиев ХIабиб (аьпа биву), Рамазанов Кьурбан (Шяпихъал), АхIмадов Загьиди, СутIаев Сулайман (аьпа баннав цал) ва цаймигу дуклаки оьрчIру.

Май зуруй ятту ария бучIайх­ту, хIухчалт баххана бан тIий, жу, 7-10-ми классирттаву дуклаки­сса оьрчIру, гьан байвав яттичIан. Баххана шаву къашайвача, хIухчушиву даву шайва сайки мукьва зуруй­сса, ятту аривппай бачиннин. ХIухчалтрал дайсса давуртту циняв дайссия: ятту ттизиннин ттарду байлаглай, бюхъайнал кьачIа дахIлай, лияву шайхту, яттичIа бацIайссияв чIиру дар баннин. Тарталавагу букансса мажал къабулайва хъуними хIухчалтрал. Нис дурну махъ улахъирттай гай диян дангу тIайла буккайвав колхозрал складрайн.

Ца чIумал, яттугу ттивзуну, лиявугу дурну, 750 тта ва микссава чIиругу хIаласса ятту канаки бувну буссия Бярта-Зунттуй. Зунтту щалва кIяла хьуну бикIайссия ттурзандалул. ХъунхIухчуну уссия Ибрагьимов Апанни (Заххухъал). Аьпа биву, хъинну пиша кIулсса рахIму-цIими бусса инсан ия. Цала ххира махъгу «бизира, нацIлил ттархьрув» куну, СутIаев Сулаймангу, нагу лиявулучIан бачин бувнав. Дарусса, хъинну ххуй­сса кьини дия, ссавний ттуруллул ттангъа дакъая. Ца дачIи ссят къархьуну, ча дуркссарив къакIулну, лухIисса ттуруллул къурхъ дурккун, бивчунни микI – ца-ца ккунукуксса ца-ца. Байгьин-бацIан бан къахъанай, ятту ппив хьуну бавчунни. КIюласса янналувусса жу, ятту батIлай, лечлай, хъинну бягу-бявкъуну, жула хIалданий жува ливчIун бакъаяв. ХIалдануцIа хьуну ивкIсса на хIухчалтрал кIучI увну ияв варсуву къушлий. Сулаймангу къашавай хьуна. Шанма гьантта хьуна жу жуйнма жува бучIан.
Ттул оьрмулул 83 шин там хьунни. Ттущалсса оьрмулул дустал, детдомрай, интернатрай дуклайгу бивкIсса, тай шиннардий хъинну захIматругу бувхIусса «дяъвилул арсру» хIукуматрал чулуха багьайсса кьимат къабивщунма ливчIунни. ЧIявуми аьпалухьхьун лавгунни.

Цукунни хъамаритайсса тай шинну, дурсса виричушивуртту, бувхIусса ккаши-мякь?
Так ца ЧIяйннал шяраву дяъвилул шиннардий тIивтIусса детдомрай хъуни хьуну бур 189 оьрчI-душ. Ца Ккуллал райондалия бакъассагу, Лакрал, Ахъу­шиял ва цаймигу районная­сса бивкIссар кIикку. 1953-кусса шинал ЧIявсса детдом лавкьуну, оьрмулул 15 шиная ялавайми Гъумуксса детдомрайн гьан бувну бивкIссар, хъуними интернат­райн бавкьуну.

Тай шиннардий детдомир­ттай хъуни хьусса жагьилтал цивппа ляличIину тарбия хьу­сса бия – дуккавриву, мяърипатраву, инсаншивруву, тIул-тIабиаьтраву, буттал кIану ххирашивруву. Ттул пикрилий, хъинну ххуйсса ишну хьунссия хIакьину уттавасса «дяъвилул арсурваврал ва душваврал» цала оьрмулия, тай шиннардий цанма ккавкмуния, ляличIиссава эпизодру язи бувгьуну, жула «Илчи» кказитрайн чичирчан.

ТIалхIат АьвдурахIманхъал,
пенсионер, «дяъвилул арс»