Насрулийсса назмурдава

ЧIахIлул щютIуххи

I
НувчIа чарил хъархъаллай хъинну дакьай банавша, ттул чIахIлул щютIуххуллив гъалгъа тIутIи дай тIутIив, тIутIив гъалгъатIи дурну, балай тIутIи дай уртту.

Агь, ттул чIахIлул щютIуххий, бачу уча ца балай, мякьну дурча ва ттул дакI ми вил хIикматсса чIурдах. Бунугу ттул дакIнива къявхъ тIий хIасратрал щатIив, ина, чIахIлул щютIуххий, нани да виватура илагьисса макьанну, экьи нани да хIаллих дюхлу куннасса никру, лалавсун ттул дакIнива яла марцIми асарду. Нажагь бухьурча ттуву оьлувкъусса асарду, ина гай личIан бити, вила чIу щялу къахьун; нажагь ттуву бухьурча бяйкьлакьисса пикрирду, ина гай бацIан бити, хIакьмур цалий бацIаннин; Жура-жура хъанайсса жагьил на акъахьувкун, жула жагъал­сса чIурдал щил дакIри ххари дайсса?..
Агь, ттул чIахIлул щютIуххий, ялагу вихь ца миннат: мадара хъис къулагъас ттул мюрш-кьюршсса къайгъурдах. Агар духьурча ттуву чIявучин хасъсса дардру, анжагъ му чIумал ина лаласи гай ттувату, бюхъай­ссарча вил чIунил даиман хъя­хъимагу чансса хьхьичIун урган ан, бюхъайссарча вил чIунил даиман пашманмагу чансса рахIат уккан ан.

ш. Къян

II
КIачIа хьунни къурду, гъавларгунни ссав. Алвагь барзунтталгу бувтунни ябакI. Лавгунни Лаккуя циняв «дачниктал». ЦIинцIал дуцIин дурну Маччайннал дара, пахъ багьунни марчгу, паракьат хьунни.
Най бур, аьтIий, кьиблалийнмай кьурукьру, най бур хьхьирийн, къявхъа тIий, щаращивгу, лерххун най дур варанттул гьамардугу, най дур лерххун чунниврагу къакIулну.
Хъуннар хьусса ттул чIахху­щар Паягу щядиркIун дур, шанул ккик тIий, ларзулу. Тта­рацIувсса кьамурдахгу уруг­лай, нагу ура жула ччарнил пик­рирдай… ДакIнингу багьунни ттула чIахIлул щютIуххи хар-хавар бакъа. Канил къабувгьуну цукссагу хIалли, дакIнийвагу бакъар чув бивхьуссарив. Кка­ккайривав чIахIлул щютIуххунгу макI? Учиннуча: бувкIун ца пяду оьрватIи цихьва щархьу тIий.

1978

КъавтIий бур цциган душ…

Ттул дакI ваксса цIунцIу тIисса, цIунцIугу тIий хъювсул дуклакисса, цциган хъаннил хордануву лакрал балайлул леххаврил чIу баллай тIийрив? Ттул дакI ваксса пашмансса, пашман хъанай гьалак дуклакисса, цциган душнил къавтIавриву лакрал ссапалул бущи чIалай тIийрив? Жула буттахъал балайрдуния, къума­сса ратIаву лявхъусса буну тIий, къумасса бухьунссар, илкинсса чуллай, майдан авлахъирттай загьир хьусса цциганнал балайрдавун жулами балайрдал хIасратгу чату дуркIривав?

КъавтIий бур цциган душ

Синттугу руца-руцари дуллай, бивщуну бур гитара. Канихьсса ччергъилттал пирпиллу ва гюнгутIивгу зяр-зяртIи бувну, гюргутIи бувну бур хъаннилгу балай. Дазу-зума дакъа дакI цIунцIутIи дуллалисса, аьвзал-замана кунма, цIансса таборданул балай.

КъавтIий бур цциган душ…

Цал хIаллих, ца ухьттан­сса пашманшиврущал, яла анаварну, оьрчIи-кIурисса, кьачIа-кьачIа хъанахъисса гьартасса гьухъул жигурдугу ца исвагьину цила чурххащал къавтIи бувну, хъачIругу зурзутIи дурну, хъазамрайсса яхагу чIявукIулну зяр-зяртIи бувну, авлахърайх бивщусса ссутнил марч кунма, къавтIилул бущилий къавтIий бур.

КъавтIий бур цциган душ…

Циванни ва цциганнал балайлул ттул дакI вакссара укун цIюрукьин дуллали­сса, циванни ва къавтIаврилгу на вакссава укун гьалак уккан уллали­сса? Тамаша буллалими ялу-ялун ххари хъанай, тяхъа буклакийни, циванни ттулмур дакI, ялу-ялун пашман хъанай, цIунцIу тIисса?

КъавтIий бур цциган душ…

Дуниял уттарассар, оьрму абадссар тIий, зяр-зяр тIий дур ччергъилтту. Агь, оьрму панассар, пананугу ххаллилссар тIий, лахIахъа бивхьуну зума тIий бур хор. КьурукIинтнил замгьар кунма, ссинкь бахчуну бур гитара.

1976

Авгъуст

Жу, ца ххюя инсан, чIа­ххувсса шярава жижаралия най буссияв: га шяраву жун кIулсса щарссанил ца акъа-акъасса арс ивкIуну ия. Бия авгъуст зурул цалчинми гьантри. ЛачIа биявай бия, хъа ттихIлай байбивхьуну бия. Гьавагу тIутIайх бивчусса ттуккул цIийл ва суврарал тухъсса кьункьал бувцIуну бия. Хъиннура тIааьнну дия гьаннарату ришлашисса щаращал щинал дюхлулул кьанкьгу.
Жу, ххуллу кутIа бан, га шяраваллил багъравух хьуссияв. Мурхьру бивсса гьивчул, ахъвазандалул, цIулитул лахI-лахI тIий бувцIуну бия. Так-тук хьунабакьайва ттигу биттун бувасса бяълилул мурхьругу. Авгъуст зуруй бяъли – вагу зунттал тIабиаьтран хасъсса ца аьламат. Шадну мурхьирдая мурхьирдайнгу лехлай, лелуххантгу ца байкъалитIайсса жянгъа бивхьуну бия, хъацIру ва цIитIикултгу цала бурулданул чагъантту бивщуну бия. ТIааьнну бия та дюхлулсса багъраву, тIааьнну бия гай жула жяматрал инсантуращал, жула шяраваллил лугъатрайгу гъалгъа тIий, иминсса Лакку кIанттул жегъир ххуллурдайхгу най, пашмансса щугълурду бакIравун балглан. ДакIния буклай бакъая ниттил арснах­сса зумалул махъругу:

Бюхттул зунтту левкьун,
Арду дурцIунни,
Ттул дакI гъюжу дурккун,
Хханхха бувцIунни.

Бия авгъуст зурул цалчинми гьантри. ЛачIа биявай бия, хъа ттихIлай байбивхьуну бия.

Шяир ивкIусса кьини

-Ва дунияллийн дагьсса пахъдагьру! Ва ци аьламатривавли? – тIий бия инсантал га тамашасса авгъуст зурул кьини, махIаттал хъанай.
Аьрщарай рухI зумувсса цичIардагу къалирчIсса ххан­ссия. ЧачIав баллай бакъая я лелуххантрал, я ущу-щулгъилул цукунчIавсса чIукIа-чIитI. Няй-няй тIий баргъгу кIири бувну бия, га кIиришиврул гьавава бавцIуну нанисса хханссия. Циняв инсантуралгу, вичIивгу дарщуну, чурхру кIу хьуну бия. Цирив ца иш хьуну бия га кьини дунияллий.
Ца хIалатраву цакуну ца азгъунсса марч бивщуна, цакуну щала ссавгу лухIира-лухIисса ттуруллал дургьуна. Лухччи-ссав зурзутIи дурну, къув-аьс тIун диркIуна, иттан чани ласун буллалисса цIупарду цаннийх ца ришлан диркIуна.
-Ахир заман бизлазиссарив, ва ци мусиватри? – тIий, хIалли-къурувсса халкьгу шаппай ливхъун бавчуна.
Цакуну марчгу паракьат хьуна, ссавниясса лехха-личIавугу лагь хьуна. Цакуну парш бивхьуну кьяпрай марххалагу буллан бивкIуна. КIий, Хъун зунттул нуххардиву, зунттал авдалтуралгу ца яс тIивтIуна.
Дустал, га кьини Шяир ивкIуну ур.

Вил яру

Ина ттух цакуну ми ла­хъисса иттархъеннала вила тунтну някIсса, кьутIлатIисса яру бивтуна. Ттул дакIнингу ца нацIусса гъеди асар хьуна. Укун нацIусса гъеди асар шайхьун­ссар дахьра хъякусса банавша тIутIунгу, цийва – цалчин нарза ласун – оьрчI най ливккукун.


Паралелсса дуниял

Бай башттан бакIру, валлагь,
Агь, ва ттисса элмулул!
Дур тIий жухьва тти буссар
Параллельный дуниял!

Душиву материя
КIулли жунма цинявннан.
Дур тIар амма ялагу
Антиматериягу.

 

Га антиматерия –
ЛадиркIун космосраву.
ТIар «Большой взрывралли»
Валлагь, хьун дурсса гагу.

«Черная дырагума»
ТIий бур дуссар космосрал.
Га дусса дур аждагьа,
КьюлтI учайсса цимурца!

Дур чай «Черная дыра»
Ца лабивкIсса аьламну.
Тти кIания гъалгъа тIий
Дур жулламур элмугу.

Караматсса, мяйжанну,
Бакъаривла кIа аьлам?
Чунниввагу къакIулну,
Най буссар чай кIа левххун…

Буслай, баллай бур утти
Ццах чин бансса хаварду,
Инсаннал аькьлулуха
Лаласун къабюхъайсса…

* * *

Гьич паччахI тIабиаьтрал
Акъар, валлагьий, инсан!
Шаймур тIабиаьтрихха
Инсантал буний бат бан!

Хьурча сукку дуниял,
Багьай бала-мусиват.
Гай шагьрурду битавми
Шай, валлагьий, бирибат!

Валлагь оь инсан икIай,
ТIабиаьтраяр хъинну!
Дяъвирду сукку бувну,
Нани дай оьттул нехру!

Гьич тIабиаьтрал паччахI
Инсан, валлагьий, акъар!
Амма чIалан паччахIну
ХIарачат буллай уссар!

* * *

На арцу дакъа тIий
Къашара къума,
Къулай хьун арцуяр
ХIарачат бара.

ЧчатI букансса бурхха –
Дара гьашиву.
Буна оьрму кIусса,
КIу къалагара.

* * *

Хъудугьулт лагъарт бай
Колхозру – пана!
Хъус цIана дума ур
Лавай гьаз хьума!

* * *

Бур лехлай барзунттайх
Алвагьну барзу.
Дур чIалай чIирину
Ганин жул ларзу.

ХIажимурад ХIусайнов, Казбек Мазаев, ХIасан КIурухов

Бюхттулли
лакрал тарих

Сходив в Кумух, привел с собой старика, немного читавшего по-арабски, и с его помощью установил присутствие здесь родового шамхальского кладбища, здесь ХVI-ХVII в.в. с погребениями известных представителей этой династии. Уточнив их имена, родословную и годы правления, смог по-новому взглянуть на ряд важных вопросов истории Дагестана. Стало в частности понятным, откуда могли шамхалы часто нападать на Грузию, почему в Кумухе построена одна из древнейших в Дагестане мечетей, а сам Кумух играл роль важного торгового, ремесленного и культурного центра Дагестана.

Л. И. Лавров

Агь, зунттал шамххалхъул
Арияхъри тIий,
БивкIссар жула бакIру
Авлия буллай.

Зунттавусса лакрал
Лахъа-хъуншиву
Лагъ дуллайгу бивкIссар
Бюхълахъиссаксса.

Бюхттул дуллай арду
Барзунттивнияр,
Лагь буллай бивкIссар лак
Барзукканияр.

Къалащай барзуха
Барзукка тачIав,
Агь, ца оьжнал чIарав
Га хханссар зукка!

Щалагу Дагъусттан,
Машгьур бувансса
БивкIунгу бур лакрал
Агь, яхI биялсса.

Мудан кIинттул чIумал –
Таркилив мина.
Ялами чIуннардий –
Гъумукун зана.

Нани бувну ивкIссар
Ишру шамххала,
Щалагу Дагъусттан
Ца бан ччай ивкIссар.

Шамххалтурал байтах
Гъумук бивкIшиву
Илданун Лавровлул
Ашкара бувссар.

Вих бакъа Лавровлуйн
Жула аьлимтал,
Гъумукун бавхIуссар
Ссапар га цIана.

БувкIун махъ Гъумукун,
Ккавккун махъ хIакьмур,
Чара ция миннал
Вих къахьун яла!

Агьамсса тарихрал
Агьамсса чIапIи
Агь, дурма Лавроври
Хъинну липI-липIтIи.

Дур итталу га къари

Бия бишлай кьатIув
Ав-ав тIисса марч.
Лап чIивисса нагу –
Шава навалу.

На шаний чантI кунав,
ЦучIавгу акъа.
Марч бия бишлайнма,
Гьич кьарал дакъа.

КIира шин ва барзру
Бухьунссия ттул:
Нузкьунттуй ца пюрун
БикIайссия жул.

Га пюрундалухгу –
ХIуллил Мариян:
Духьунссия дуркIун
Цадакьа чIа чин.

На ура, ццах куну,
Къарих уруглай:
Ка дирхьуну чIаврай,
Гагу – дуруглай.

Гих кьатIув бур бишлай
Къазразанну марч.
Къаримур дукьан ччай
Дакъар гичча гьич.

Га мутта чIявуну,
ДакIнийнгу багьай,
Га къари иттала
Ттигу къалагай.

Эяллайн бувксса чIалъаь

Пасса-пархха хьусса дакI
Паракьат хъанай дакъар,
Цал ттигу ххал дан ччива
Лаккуйсса кIай эяллу!

Валлагь, коммунизмалул
Къалещанххива кIа баргъ!
Духлаган къадан ххива
Лакку Билаятрал аргъ!

Гьуйннал зума-къирагърай
Буссар цавай чIалъаьрду,
КIукунсса аьламатру
Хьунадакьай магьраву!

ЦIувцIучарил чIалъаьрдал
ЧIиртту урттурахь буссар,
Ххассал хьун колхозраща
Кьадиртссар кIай залуннал.

Аба-бай, колхозирттал
Байва махлукьат башттан!
Бунни Лакку улчагу
Щалва эяллай бацIан.

Миллат къюкIлицIа бувми
Ттигу цIулаглайнма бур,
ЦIусса системалийгу
СсалчIав кьянатну бакъар.