Ядерданул къалхан сакин даврил ххуллий гьуртту хьусса лак

[dropcap]С[/dropcap]овет Союзрай атомрал бомба ххал бувну 70 шин хъанай дур. Мунийн бувну ччан бивкIунни Аьрасатнал ядерданул къалхан

давриву гьурттуну бивкIсса лакрал цIарду кIицI дуван, му сакин давриву ва хьхьичIуннай дачин давриву миннал бувгьусса кIану дакIнийн бутан. Шиккува хъамабитан къабучIир элмулул атомрал бомбалуцIун дархIусса ара ххишала дакъа кьюлтIсса диркIшиву ва мунивух гьурттуну бивкIсса цинявппагу лакрал цIарду дакIнийн дутан къашайшиву.

Амаев Амир Жавраиллул арс

Жура кIицI дуллалисса атомрал дунияллий ванал цIа дур ца яла лахъмур шачIанттуй. Увну ур Амир декабрьданул 28-нний 1921 шинал ГьунчIукьатIрал шяраву. 1934-ку шинал Гъумук къуртал бувну бур 5 класс, 1941 шинал тIурча, къуртал бувну бур МахIачкъалаллал механический техникум. Зий ивкIун ур Каспийскаллал 182-мур заводрай. 1942 шинал, цачIара дусса «броньгу» ишла къадурну, хушрай дяъвилийн лавгун ур. 1943 шинал, кIусса щаву дирну, демобилизоват увну ур. 1945 шинал августрай увххун ур Москавуллал механический институтравун (цIанасса машгьурсса МИФИ). 1950-ку шинал, му къуртал бувну махъ, тIайла увккун ур щаллагу дунияллийх цIа дурксса аьлимчу Игорь Васильевич Курчатовлул каялувшиндаралусса кьюлтIсса 2-мур лабораториялийн. Махъ 2-мур лабораториялия бувссар Атомрал энергиялул институт, 1991-ку шиная тинмай тIурча – Аьрасатнал элмулул центр «Курчатовлул институт». Амир Амаевлуща бювхъуссар элмулул цIусса ххуллурду тIитIин.

[dropcap]Ч[/dropcap]Iярусса шиннардил мутталий ивкIссар атомрал энергиялул дунияллул халкьуннал дянивсса агентствалул зузи группардал экспертну, ядерданул установкартту ишла дуллалисса чIумалсса мюхчаншиврулсса баву мурадрайсса реакторданул материаллал хъиривлаявуртталсса буллалисса ва реактордал цIусса ник сакин даврилсса буллалисса группардал каялувчину. Амир хъанахъиссар кIира личностьрал, элмулул кIия титаннал – И.В Курчатовлул ва А.П. Александровлул уртакь.

Рабадан Шайхаьлиев

ДакIнийн бутан, Амир Амаев хъанахъиссар техникалул элмурдал доктор, профессор, Лениннул, СССР-данул Министртурал советрал, СССР-данул ва АьФ-лул Минатомрал, СССР-данул ВДНХ-лул премиярттал лауреат. ДР-лул элмулул лайкь хьусса ишккакку, Курчатовлул цIанийсса институтрал лайкь хьусса ветеран, чIярусса орденнал ва медаллал кавалер, монографиярттал ва цаппарасса изобретениярттал автор.

Ттула шяравачу, Совет Союзрай ядерданул бомба ххал баврил давурттавухгу гьурттуну ивкIсса Шайхаьли Шайхаьлиев дакIнийн дутлай ур цува Амир Амаевлущал кIул хьусса чIунну:
— Амир Амаевлущалсса ттул хьунаакьаву хьуна 1991 шинал. Атомрал энергиялул Курчатовлул цIанийсса институтравун командировкалий гьан увсса ттун ХIурматрал улттуй ккарккуна Амаевлул сурат. На институтрал зузалтрахь цIувххуссия ва цур куну. Ттухь увкуна ва вила ватанлуври, 2-мур лабораториялул каялувчири куну. Миннал на му лабораториялувун увцунав.

Шайхаьли Шайхаьлиев

Ттущалсса ихтилатраву Амир Амаевлул лакку мазрай цIувххуна: «Ина лаккучу урав, цумур шяравасса ура?» — куну. Мукун­сса хьуна жул цалчинсса хьунабакьаву ва муния гихуннай жул хIала-гьурттушиву дуссия. Мунан хъинну ххирая цалва ватанлувтал. Мунал бувтсса оьр­му ва дуллай ивкIсса давуртту аьлимтурал цимирагу никиран­сса эбратну хьуссар, мунал дурмунил Аьрасатнал ядерданул къалхан сакин давриву, атомрал энергия дакьаврил тагьарданий ишла бавриву хъунма­сса кIану бувгьуссар, — буслай ур Шайхаьли.

Шайхаьлиев Рабадан
Мусал арс

Увну ур сентябрьданул 3-нний 1951 шинал Лакрал райондалийсса Шахьуйннал шяраву. 1975-ку шинал къуртал бувну бур Ураллал политехнический институтрал физикалул ва техникалул факультет, «Металлургия редких и рассеянных элементов» специальностьрай. ТIайла увккун ур зун Свердловскаллал областьрайсса Новоуральск шагьрулийн – Ураллал электрохимический комбинатрайн. Шайхаьлиев Рабадан – инженер, подразделениялул начальник, махъ тIурча – хъунмасса цехрал (по производству обогащенного урана) начальник.

[dropcap]Я[/dropcap]дерданул ччуччиялул переработкалулсса буллали­сса проектрай каялувшиву дуллай ивкIсса Рабаданнун дуллу­ссар СССР-данул паччахIлугърал премия. Хасъсса специалистътурал группалуву ванал дур­ссар элмулуву итталун дагьан­сса давуртту, миннул ххуллий ивссар США-навун ва цаймигу хIукуматирттайн. Рабаданнул каялувшиндаралу щаллу хьу­ссар урандалул переработкалул цимивагу технологический процесс, миннухлу цимилагу лайкь хьуссар Атомрал промышленностьрал министерствалул чулухасса наградарттан.

Шайхаьлиев Шайхаьли
Мусал арс

Увну ур ноябрьданул 17-нний 1946 шинал Шахьуйннал шяраву. 1972 шинал къуртал бувну бур Ураллал политехнический институтрал физико-технический факультет, «Разделение изотопов урана» специальностьрай. Аспирантура къуртал бувну махъ тIайла увкссар Свердловск шагьрулийн Москавуллал инженерно-физический институтрал 2-мур филиалданий дарсру дихьлан.

Доцент, профессор Шайх­аьли Шайхаьлиев микку дихьлай ивкIссар хасъсса дарсру, мунищала зий ивкIссар атомрал промышленностьрайн дагьайсса элмийсса даврихагу. Ва ур 20-нния лирчусса патентрал ва 120 публикациялул автор. Атомрал материаловедениялуву ванал дур­сса ххалбигьавурттал давурттайн бувну бювхъуссар атомрал реактордансса цIусса материаллу сакин дуван.

[dropcap]В[/dropcap]анал гьурттушиврийну атомрал аралуву зунсса 250-нния ливчусса специалистътал хIадур бувссар, му журалул давурттахлу лайкь хьуссар «Пишакарсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузала» тIисса цIанин.

ХIадур бувссар
Бадрижамал Аьлиевал