«Зунттаятугу ливккун» дунияллийх машгьур хьума

[dropcap]О[/dropcap]ктябрь зурул 4-нний «Гранд Плаза» офисрал конференц-залдануву хьунни политик ва жяматийсса ишккакку, шаэр, чичу, художник Надиршагь Хачилаевлул оьрмулул 60 шин шаврин хас бувсса мажлис. Мажлис бачин бувну ия дус Денга Халидов.


Андриана Аьбдуллаева
[dropcap]Н[/dropcap]адиршагь дакIнийн утан бувкIун бия личIи-личIисса миллатирттал вакилтал, Хачилаевхъал дустал, гъан-маччами, цинявппагу вай ххирами, вайннал хIурмат буми.
Фоейлуву дия Надирдул суратирттал выставка, ччинал ласун бивхьуну бия ванал луттирду.
Надирдул оьрмулия, творчествалия бусласисса, ва дакIнийн утлатисса ихтилатру бунни Дагъусттаннал университетрал профессор Ххазина Аминовал, искусствовед Мариян Чалабовал, «Илчи» кказитрал отделданул редактор Качар ХIусайнаевал, ДГТУ-лул профессор Жанна Абуевал, МахIачкъалаллал шагьрулул тарихрал музейрал директор Зарема Дадаевал, «Дагъус­ттан» ГТРК-лул председательнал хъиривчу Ссалам Хавчаевлул, шаэртал, чичулт Даниял Магьдиевлул ва Мирза Давыдовлул, филологиялул элмурдал доктор Роза Эльдаровал, шаэр, тележурналист Аминат Аьбдурашидовал ва м.ц.

[dropcap]М[/dropcap]ухIадлул арс Надиршагь Хачилаев увну ур 1959-ку шинал июнь зурул 10-нний Кумиял шяраву.

1978-1980-ку шиннардий Совет аьралуннаву къуллугъ буллай ивкIун ур.
Школалий дуклакинийва спортрахун агьну ивкIун ур. Республикалул ва Союзрал лачIун буккаврил ва каратэлул бяст-ччаллаву гьуртту хьуну, цимилгу цалчинсса кIанттурду бувгьуну бур.

Аьралуннава увкIун махъ зий ивкIун ур машлул реклама дайсса дуссукъатлуву. 1982-1984-ку шиннардий матросну зий ивкIун ур «Ленинградрыбхолодфлот» объединениялий. Микку зий унува увххун ур М. Горькийл цIанийсса Москавуллал Литературалул институтрал заочное отделениялийн.
Надир чичлай ур лакку мазрай ва оьрус мазрай. 1985-1990-ку шиннардий ванал произведенияртту ва цаппара макьалартту дурккун дур «Дусшиву» альманахрай. 1996-ку шинал «Октябрь» тIисса Москавуллал журналданий бувккун бур «Зунттава увчIма» («Спустившийся с гор») тIисса ванал повесть.

1995 шинал каялувшиву дуллай ивкIун ур Дагъусттаннал боксрал федерациялий ва хъунмасса захIмат бивхьуну бур республикалий ва журалул спорт хьхьичIунмай бан. 1990-ку шинал жяматрал ва политикалул иширттахун агьну ур. Гьуртту хьуну ур «Гъази-Гъумучи» тIисса лакрал миллатрал суккушинна давриву. 1995-ку шинал Надирдул цайминнащал архIал сакин бувну бур Аьрасатнал Бусурманнал союз ва 1996-ку шинал муний каялувшиву дуллай ивкIун ур.

Аьрасатнал ва Чачаннал дяъви нанисса шиннардий Надирдул хъуннасса даву дурну дур кIивагу чулуха ясир багьми тархъан бан. 1996-ку шинал ва увчIуну ур Аьрасатнал ПаччахIлугърал Думалул депутатну. Дунияллул халкьуннал иширтталсса буллалисса комитетраву, Аьра­сатнал ва исламрал билаятирттал дянив дахIаву, дусшиврийсса арарду дуллай ивкIун ур.

[dropcap]В[/dropcap]идеодахIаврихчIин Надир дакIнийн увтунни Максим Шевченкол. Учин, бусан ччи­сса ялагу чIявусса бия. Ихтилатчитал буслай бия Надирдущал хьунабавкьусса, хIала-гьурттуну бивкIсса куц, дакIнийн бичлай бия ванацIун бавхIусса хъинссагу, пашманссагу ишру. Бувккунни ванал чивчусса шеърирдугу. Инсантал мякь бувккун бивкIсса хханссия – бусласимургу, бусан ччимигу къуртал хъанай бакъая. Надир ххирану ия ва дакIний ия, бусравну ия.

Деньга Халидов:
КутIасса оьрмулий багьа бищун къашайсса давуртту дурну дур Надирдул. КIицI данна так цаппара, политик хIисаврай ванал дурсса, хIакьинугу хъунна­сса агьамшиву дусса, давуртту.
1995-ку шинал ванал хIа­рачатрайну сакин бувну бивкI­ссар Аьрасатнал Бусурманнал союз, 1996-ку шинал Надир увчIуссар ПаччахIлугърал Думалул депутатну.

1997-ку шинал Москавлив, Союзирттал Къатлул Колонный залдануву, Надирдул сипталий, хьуссар Аьрасатнаву цалчинсса «Священный Коран в России» цIанилусса дунияллул халкьуннал дянивсса конференция. Микку гьуртту хьу­ссар хьхьичIунсса политиктал, танийсса Москавуллал мэр Юрий Лужков, щалагу дунияллул исламрал лигалул, Аьрасатнал бусурманнал диндалул управлениярттал, туркнал интеллигенциялул союзрал каялувчитал. Конференциялул материаллу салкьи дурну итабавкьуну бивкIссар «Кьуран Аьрасатнаву» тIисса кIюласса жуж. Микку бивщумур хIакьинугу хъуннасса агьамшиву дусса бур. Ялагу, Надирдул хIарачатрайну та ппурттуву кьамул бувну бивкIссар хъинну аьркинсса Госдумалул постановление. Мунийн бувну Аьрасатнал ХIукуматран икьрал дан багьлай бивкIссар Азирбижаннащал ябувцун, тийх ялапар хъана­хъисса Дагъусттаннал халкьуннал (лазгиял ва яруссаннал) ихтиярдал хIакъираву. Госдумалуву ччя-ччяни ккуркки столлу, батIавуртту дуллалисса Надир чIявучил кьакьарттуй дарцIусса ттаркI куна ивкIссар. Та чIумал, Надирдуща бакъа, щища шай­ссия Госдумалуву чак байсса къатта личIи баврил масъала гьаз бан.

Гьай-гьай, ванащагу хьун­ссия, системалуцIунгу авкьуну, цахьхьунма буллалисса «гъилисса» кIанттурдугу бувгьуну, паракьатсса оьрму бутлан. Му чIумал му Надир Хачилаев къаикIантIиссия. Ва ия цамур журалул, цамур хасият­рал инсан – цила икIайкунсса бакIчи. Ванан кIула цаманахгу вичIи дишин, мукIру шайва цала гъалатIирттайгу. Бюх­ттулну, машгьурну унува, ба­къая пахру-ххару.
Надирдущал кIул хьуния шихунай (1990-ку шиная байбивхьуну) ттун ванаву чIалай ия зун­ттал халкьуннал цIаний ацIан, виричушиву дан хIадурсса багьадура.

Ххазина Аминова:
Надирдул ттул буттащал дусшиву дия. Ца ппурттуву, буттачIан увкIун, буслай ия Суриковлул цIанийсса Художествалул училищалувун уххан ччай, микку тIайлабацIу къавхьунни тIий. Бутталгу маслихIат бувна Литературалул институт­равун уххан. Надирдул цалчин­сса шеърирду бур ляличIисса гьавас, энергетика дусса. «Зун­ттава увчIма» тIисса повестьраву ва дакI тIиртIуну гъалгъа тIий ур уттинин циняв кьабивкIун бивкIмуния.
ДакIнийхтуну, аьчухну чичлай уну тIий, ванайн Дагъусттаннал Хемингуэй тIий бур.
Надир кIива мазрай чичай­сса авторнан ккаллину ур. Ва ца куццуйсса гьунар буну чичлай ур лакку мазрай ва оьрус мазрай. Дагъусттаннал литературалуву хьхьичIва-хьхьичI ванал чивчуну бур цала оьрмулия бусласисса (документально-автобиографический) хавар. Дагъусттаннал литературалуву хьхьичIва-хьхьичI ккаккан бувну бур дуснакьирал оьрму. Надирдул творчествалул, хъинну авадангу дурну, чIюлугу дунни дагъусттаннал литература.

Аминат Аьбдурашидова:
Надир ия оьтту-ттурчIавува бакIчинал, лидернал тунну бу­сса, нигь-ццах цирив къакIулсса багьадура. Надир Литературалул институтравун уххаву – му чара бакъа хьун аьркинсса ишъя. Цанчирча, ванан Заннал буллусса гьунар бючIан бан аьркинну бивкIссар. Надиршагь Хачилаев – ПаччахIлугърал Думалул депутат, Аьрасатнал Бусурмантурал союзрал председатель, политик ва жяматийсса ишккакку халкьуннан ххуйну кIулну ия. Амма га цуксса гьунар бусса художник, шаэр, чичу уссарив чIявучин кIулну ба­къар. «Зунттава увчIма» тIисса ванал повесть «Октябрь» журналданий буккаву Аьрасатнал литературалул оьрмулуву агьам­сса ишну хьуссар. Литературалул ссавний яргсса цIуку пар тIун бивкIссар, живописец хIисаврайгу ванал сий хъунна­сса диркIссар Дагъусттаннал художниктурал дянив.
ЗахIматсса перестройкалул шиннардий Надирдул кабакьу бувссар, чIарав авцIуссар чIявусса творчествалул инсантурал.
Ва тачIав захIматшиврухун багьсса инсантурал чIарах къауккайссия.

Зарема Дадаева:
Дагъусттаннал цIусса тарих чивчусса хьхьичIунсса инсантуравасса ца ия Надир Хачилаев. Магьирлугъраву, искусствалуву за бувчIайсса, миннул кьадру-кьимат кIулсса ия. Ванал салкьи дурну дия 70-нния лирчу­сса машгьурсса Дагъусттаннал художниктурал суратру дусса ххаллилсса коллекция. Выставкарттайн увкIсса чIумал мунал я га цIана бацIайва ххуйсса суратрай. Махъ, ванал коллекциялувусса дачIи суратру Надирдул арснал ва кулпатрал бахшиш дурна МахIачкъалаллал Тарихрал ва изобразительный искусств­алул музейрдан.

Даниял Магьдиев:
Литературалул произведениярттаву Надир ХачилаевлуцIун бавкьусса махъругу, ванаха лархьхьусса образгу ххал дуллай, ттун дакIнийн багьунни М. Лермонтовлул «Жамилул пардав» («Парус»)» тIисса шеъри.Ва шеърилувусса махъру гьалаксса, паракьат акъасса Надирдуха лавхьхьу бивзунни.
Ца чIумал на Надирдухь цIувххуссия литературалул героиняхъава цумур ххуй бизай куну.
-Пушкиннул Татьяна.
-Циван?
-Ттун хъинну ххуй дирзунни ганил жаваб: «На цаманан хьуну буссара, ганайн хаингу тачIав къахьунтIиссара», — тIисса. Ва жавабрайну ттун Татьяна жула зунттал душниха лавхьхьу бивзунни.

Ссалам Хавчаев:
Надир ия ляличIисса харизмалул инсан. Ванаву бакъасса гьунар бакъая. Ванан къаххирая тIайладакъашиву. Надир мудан буруккинттарай икIайва Дагъусттаннал халкь, жула лак мискинну оьрму бутлай бушиврул. Цува Халкьуннал Мажлисрал депутатну увчIусса чIумалгу, хIарачат байва халкьуннал ма­съалартту щаллу бан. Нагу хIарачат байссия, ттула каши ишла дурну, Надиргу, МахIаммадгу экрандалийн бу­ккан бан. Тай шиннардий му бигьасса зат бакъая. На къуллугърал ялавай увнугума ивкIссара.
Надирдул чIу бияйва Ла­кку билаятрал, Дагъусттаннал, Аьра­сатнал гьарцагу мурцIнийн, ва кIулну ия, хIурматрай ия хьхьичIунсса дунияллул по­литиктурачIал. Амма власть кIунттихьминнан укунми кьамулну бакъая.

Жанна Абуева:
Надирдул цала потенциал щаллуну ялун личин къабаврийну дагъусттаннал литературагу, искусствагу хъинну мискин хьуссар. Ва ия гьарица чулуха гьунар бусса инсан.
Ванан дазу-зума дакъа ххирая цала улчагу, миллатгу, мазгу.
Даниял Магьдиевлул лащан унни ва Лермонтовлул парусраха, ттуннив Надир лащай Горькийл лачиндалуха.

Качар ХIусайнаева:
Ттул буттал чичайва лакку мазрайсса циняв кказит-жур­наллу. Ца ппурттуву «ЦIубарз» журналданул ирглийсса номер бувксса чIумал микку був­ккуссия на Надирдул чивчусса чIивисса хавар. «Лакрал литературалуву Чехов увккун ур», — учав.
Ттун хаварданул авторнащал кIул хьун ччан бивкIуна. Жу кIул бувнав Казбек Мазаевлул. Махъ кIул хьура МахIаммадлущалгу. Гай бия ляличIисса авуршиву дусса, итталун багьлагьи­сса арамтал. Уссурвал Хачилаевхъул бия цинявппагу ккав­кказуллал миллатру гъан бан, цачIун бан хIарачат буллалисса политиктал.
Агана Надир так литературалул ххуллу бувгьуну най ивкIссания, ва чIявуми цIанихсса классиктураяр ялтту уккан­ссия. Ца ппурттуву Лаккуя най буссияв на ттула буттащал ва Юсуп Хаппалаевлущал. Жущал тIайла авцIуна Надирдул ппу МухIадгу. На махIаттал бувнав ганал куртIшиврул, гьарица чулухасса кIулшивурттал. Гукун­сса буттая цамур куццуйсса арсру къабизанссия.