«ХIакьину райондалул лажин кIялану дуссар»

Юсуп МахIаммадов

Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлущалсса ихтилат

[dropcap]Ю[/dropcap]суп ХIамидович, инава зузиссаксса чIумул мутталий хьуцири тIай­лабацIурттава винма кIицI бан ччисса, хьхьичIмур ххуттайн ласун ччисса цуми бур?

— Яла хъунмур тIайлабацIулун на ккалли буллай ура райондалул агьалинал ттуйннасса вихшала хIалал дан бюхъаву. ЦIубутIуй шикаятрай букIлай бивкIсса инсантал цIана букIлай бур барчаллагьрай, социал ва маэшатрал мурадирттал ялув маслихIат ккаккан, цала пикрирду кIибачIин.
АцIра-ацIния кIира шинал хьхьичI район дия депрессиялул тагьарданий. Мунийн бувну, райондалул социал-экономика хьхьичIуннай дансса ххуллурду ляхълан республикалул каялувчиталгу хьхьичIун хъанай бакъая.
Махъсса шиннардий райондалул оьрму тарг увкунни. Агьали райондалийнмай кIура баллан бивкIунни.

[pullquote]Яла хъунмур тIайлабацIулун на ккалли буллай ура агьалинал ттуйнна­сса вихшала хIалал дан бюхъаву. [/pullquote]

[dropcap]Ч[/dropcap]Iярусса шиннардил хьхьичIра кьариртсса шяраваллал агьлу байбивхьунни цала буттахъал къатри цIу дуккан дуллай, цIусса дуллай, маэшатраха зунсса шартIру дузал дуллай. Мисалдаран дуцин бюхъанссар ДучIими, Маркьи, НицIавкIул, Хъанар, Вилттащи ва цаймигу. ЧIяву хъанай бур шяраваллаву аьрщи дулара тIими.
Махъсса 10 шинал лажиндарай Лакрал райондалул щархъаву бувссаннун хIисавну бур 800-нния ливчусса къатри, шяраваллаву ххи хьунни шагьрулул шартIирдащалсса къатри дусса цIусса махIларду.

Гъумучиял школа

ХьхьичIра Гъумучиял шяраваллил ца зумания вамур зуманийн диркIхьурча 600-700 мет­ра, утти му лахъи хьуну дур 4 километралийх.
Район, депрессиялул тагьарданува дуккаврицIун, анаварсса бущилий хьхьичIуннай хъит тIий дур. Махъсса 12 шинал лажиндарай, социал-экономикалул ккаккиярттайн бувну, 10 шинал лув-ялув район лайкь хьунни хьхьичIунсса кIанттурдан. ХIасил, райондалул лажин хIакьину кIялану дуссар.

— Цуми кIицI лаган бю­хъанссар махъсса шиннардий чулийн буккан бан бювхъусса социал ва маэшатрал мурадру?
— Хаснура агьамсса къула­гъас на дуллай айивхьура хъинну лащинсса тагьарданий диркIсса социал ара хьхьичIуннай даврих. Цалчинсса ххуттайн лавсун буссия оьрчIан ва жагьилтуран дуккаврин ва бигьалагаврин цин лархьхьусса шартIру дузал дансса мурадру. ЧIявуми идарартту лекьавайсса тагьарданий бия. Бювхъунни ми идарартту цин лархьхьусса тагьарданийн буцин. Гъумук був­ссар 35 оьрчIансса интернат, 60 оьрчIансса детсад. Бювхъунни школарттал ремонтру дан, материал-техникалул база ххуй бан.
[pullquote]Федерал программалувун бутан бювхъунни кIива цаннияр ца уникальнайсса ламу – миллиард ва 380 миллиондалунсса. [/pullquote]

[dropcap]Я[/dropcap]лунчIил буллай байби­шинтIиссар Гъумук цIусса детсадрал къатри.
ХIарачат бав хIасул дан спорт хьхьичIуннай дансса шартIру. ЦIу буккан бувссар сайки 50 шинал дянив ремонт къадурну бивкIсса Гъумучиял спортзал. ЦIусса спортзал бувссар ЧIурттащиял шяраву. Инвестортурал каширдацIух Хъурхърал ва Щардал шяраваллаву бувссар футболданул майданну, Гъумук футболданул ва волейболданул майданну.

Гьашину къуртал буллай байбивхьуссар 2010 шинал буллай байбивхьусса 600 оьрчIансса школа. Шинал ахирданийнин къуртал бувну, гьарца аьркин­сса оборудованиялул лащу-щаллу бувну, цIусса шинайнин бизан­сса ният дуссар.
Хъунмасса захIмат бишин багьунни цIуллу-сагъшиву дуру­ччаврил ара хьхьичIуннай дан. Му аралул 90 % бия хIакьинусса кьинилул тIалавшиннардацIун къабакьлакьисса. КIанттул бюджетрал ссуссукьушиврух къабурувгун, бан бювхъунни цIусса 4 ФАП (фельдшерско-акушерский пункт) – Хъунав, ЧIарав, Ххюлусмав ва Кьубав. Капитальнайну бакьин бувссар 4 ФАП, мунийну лицензия ласун бювхъуссар райондалул азарханалул ва 10 ФАП-рал.

[dropcap]Б[/dropcap]ан дакIний буссар уттигу 4 цIусса ФАП: Шяраваллил хозяйствалул министерствалул каширдацIух Ххутрал ва Инишиял шяраву; ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул каширдацIух – КIубрав ва Урив.
2003 шиная шинмай буллалисса азархана бувну къуртал шайхту, агьалинан дузал хьунтIиссар гьарца аьркинсса ттизаманнул шартIру.
Цума-цагу инсаннан кIулну бивкIссар цукунсса тагьарданий бивкIссарив жула ххуллурду.

[pullquote]Гъази-Гъумук ду­ссар щалагу дунияллул ттиркьюкьину хьусса архитектуралул ва диндалул гьайкал – 777-ку шинал бувсса Хъун-Мизит. Туристуран му ккалли хъанахъи­ссар чIиви-хъунсса хIаж бай кIанттун. [/pullquote]

[dropcap]Р[/dropcap]еспубликалул ва ххуллурдал идаралул каялувчитурал кабакьаврийну бювхъунни асфальт бутIин 20 километралийх, бакьин бан цаппарасса ламурду. Биялну уттагу бувну, бакьин був­ссар ШавкIуллал шанбачIулия КIулушацIунсса ххуллу. Бакьин бантIиссар КIулушацIату Ххюлусмав ва Буршайн бияннинсса ххуллугу. Цила багьайкун бакьин бувссар Ккуркливсса, Карашавсса, Хьуривсса, ЧIаравсса ххуллурду (ЧIаравсса ххуллу бакьин бувссар шяраваллил агьалинал кумаграцIух).

Асфальт бувтIуссар Гъумучату ШавкIрав бияннинсса ххуллийх. Вай гьантрай тапшур бантIиссар Гъумучату Ваччав­сса ххуллул асфальт бувтIусса бутIа (8 км.). Райондалул ххуллурдал фондрал каширдацIух бакьин буллай бу­ссар кIанттул ххуллурду.
Республикалул бюджетрал каширдацIух къуртал бувссар шиннардий лахъи лавгсса Ххюлусмату Гъумукунсса щина­ххуллу.

[dropcap]В[/dropcap]а щинаххуллул кумаг­райхчин щинал дузал буллали­ссар ГьукIурдал, ТIулизуннал, ШавкIуллал, ЧIурттащиял, КIу­лушацIрал, Читтурдал ва Гъумучиял агьали. КIанттул бюджетрал каширдацIух, меценатътурал ка-кумаграйну буллай буссар цIусса щинаххуллурду, бакьин буллай буссар бухми.

[pullquote]Жула талихIиндаран, цува шагьрулий хъуна хьусса ухьурчагу, чIярусса шиннардий Москавлив зий ивкIхьурчагу, ХIажимахIаммад ХIусайнов лявкъунни хIакьсса патриотну. [/pullquote]
Щалагу лакрал вирдакI, тарихийсса центр – Гъумучиял шяраваллил чIалачIин ду­ссия лап лащинсса тагьарданий. ЦIанакул мунил лажин цIу дурккунни. Гъумучи щалагу лак­рал тарихри, лажинни, пахрур. Мунийн бувну жу ттигу хIарачат буллантIиссару Гъумучиял чIалачIин ххуй дан ваниярдагу. Гъумукун бухлахи­сса кIанттай бувну буссар цIусса чIяву квартирарду бусса 3 къатта «Ветхое жилье» программалийхчил. Дурссар ЦIу лещан дайсса идаралул къатри, микку даврил щаллу увссар 20 инсан.

[dropcap]М[/dropcap]еценатътурал каширдацIух цин лавхьхьусса тагьарданийн дурцуссар Гъумучиял бярнил лагма-ялттусса чIалачIин, Апанни Къапиевлул цIанийсса сквер, ххялчIан бавкьуссар Гъумучиял дякIичIиртту, бакьин був­ссар хьхьичIавасса «ЦIукьулла», бувссар «Вирттаврал чIира», Гъумучиял МизитрачIа чаклин биссай къатта, шиккун дурцу­ссар канализация.
Амма дурмурнияр данмур ттигу чIярур.

[pullquote]Цинявннал чIа тIийнмасса, навагу ва къуллугърай авцIуния шинай бартбигьин хьурдай тIийнмасса мурад – райондалийн газ буцаву ахиргу бювхъунни ца базисса ххуттай бацIан бан. [/pullquote]

Жунма цинявннан кIулли Гъумучату Щаравсса ххуллу, дуниял дарщу-дарккусса чIумал, цуксса нигьачIисса тагьарданий буссарив ва микку хъанахъисса апатIру. Тти къабикIантIиссар ванил буруккин. Федерал программалувун бутан бювхъунни 2 ламу (миллиард ва 380 миллиондалунсса). Цал аьмсса лахъишиву дур 309 метра. Вай ламурду бувну махъ гьан-бучIан бигьа хьунтIиссар кIирагу райондалул агьалинан. Ва мурад чулийн бу­ккан бан хъунмасса кабакьу був­ссар республикалул БакIчи Владимир Васильевлул. Мунихлуну щала райондалул агьали цайн барчаллагьрайгу буссар.

— Ци бущилий зий дур райондалий инвестициялул проектру? Циксса инсантал зий бур чIиримур ва дянивмур бизнесраха?
— Райондалий зий дур 10 инвестициялул проект. Инвестортурал каширдацIух буллай бу­ссар 450 кIанттунсса Шадлугъир­ттал зал ва 18 номер бусса гьарца шартIирдалгу дузалсса гостиница. БахIикIлав буллай буссар бигьалагайсса база. Щардал къутаннай зий дуссар лухIи ризкьи буч буллалисса (300) ва ттизай­сса оьллал (100) фермарду; Гъумук бувссар лухIи ризкьи буч буллансса цехру; Читтурув дуллай буссар ттардал ферма.

[dropcap]И[/dropcap]нвестортурал каширдацIух Гъумук бувссар футболданул ва волейболданул майданну, Ккурк­лив – ризкьи биххай цех. Гъумучиял Хъун неххай чIиви ГЭС бан итадаркьуну дуссар аьрщи.
Му бакъассагу, 2019 шинал республикалул бюджетрайхчин, меценатътуралгу кумаг бувну, бакьин буллай буссар Ккурккуллал ва ЧIурттащиял школартту, «150 школа» проектрал лагрулий. Гъумук бувссар Жагьилтурал парк ва ккаккан бувну бу­ссар лагма-ялттусса кIичIирттал чIалачIин ххуй дан.

Кьукуннал къутандалий инвесторнал М. Ссунгъуровлул КФХ-лий цала каширдацIух буллай буссар мелиорациялул сеть, Кьубиял колхозрал къутандалий (300 гектарданий) дакьин дуллай дуссар ппиринж бугьай­сса чекру.
Инвестортал кIункIу баншиврул райондалий сакин бувну буссар инвестицион аьрщарал фонд – тIабиаьтрал марцIсса аьрщарал 241 гектар дусса.
ЧIиримур ва дянивмур ишбажаранчишивруха зий дур 382 предприятие, чIяруми дур ризкьилуха зузисса. Микку зий ­уссар 965 инсан.

— Цукун хьхьичIуннай хъанай дур туризм? Ци дур туристал кIункIу баншиврул жущара ккаккан дан бюхъансса?
— Республикалул БакIчи Владимир Аьбдуаьлиевичлул тапшур бувну, 2019 шинал ххал диргьуну дуссар республикалул бренд дусса 14 гьантлий­сса турист маршрут – «Легенды Дагестана». Мивун багьну бур 3 шагьру ва 15 район. Архитектуралул ва диндалул гьайкаллу хIисавравун ларсун, му хху­ттавун дагьунни жула районгу.

[dropcap]Л[/dropcap]акрал райондалулмур маршрут ххал дигьин бувкIун буссия Туризмалул ва халкьуннал художествалул сянатирттал министерствалул пишакартал. Хъинну рязину лавгунни. КIицI банна миннан дакI даркьусса объект­ру: мемориал комплекс «Хан-Муртазааьлил гьайкал», ПартIу-ПатIимал гьайкал; Совет Союзрал Виричу Муса Маннаровлул музей;
Гъумучиял бяр; Варайннал ва ЧIарттал шяраваллавусса ххяллайсса чичрурду; КIувурдал шяравусса хъамал кьамул бай къатта; Гъумуксса хъамал кьамул бай къатта ва ттизаманнул шартIирдай зузисса каферду; Щардал шяравусса «Щара-Арена».

Гъумук дуссар щала дунияллул ттиркьюкьину хьусса архитектуралул ва диндалул гьайкал — 777-778-ку шиннардий був­сса Гъумучиял Хъун-Мизит. Туристуран му ккалли хъана­хъиссар чIиви-хъунсса хIаж бай кIанттуну. Гьарца шинах ва гьайкалданух ябитан бучIайссар 1000-ннийн бивсса туристал. 2017 шинал тIурча, МухIаммад Идавсил (с.аь.с) аьсарарду ларсун бувкIсса гьантрай, ши­ккун миннуй зиярат бан бувкIуна 30000-ннийн бивсса инсантал.

Гьаршинах июль-август зурдардий щала Дагъусттанная ва Аьрасатнал шагьрурдая 1000-ннийн бивсса инсантал, туристал бучIай ПпабакIуйн лахъан.

— ДахIалай чинсса иш хьунни гьашину райондалийн Дагъусттаннал премьер Артем Здунов бакIчисса делегация бучIаву. Чари му тIайлабацIу? Цукунсса хьур му аьрххилул ахир-мурадру?
— Москавлия учIан увсса хъинну итххявхсса жула лаккучу ХIукуматрал хъунаманал хъиривчуну ивтун махъ на цимилагу увхра ганачIан, райондалул буруккинттая бусан. Жула талихIиндаран, цува шагьрулий хъуна хьусса ухьурчагу, чIярусса шиннардий Москавлив зий ивкIхьурчагу, ХIажимахIаммад ХIусайнов лявкъунни хIакьсса патриот. Мунал хIарачат бунни на сукку бувсса суаллу ХIу­куматрал БакIчинал хьхьичI бишин.
Муния махъ увкIунни Артем Алексеевич цаппарасса министр­туращал Лакрал райондалийн, кьамул бунни агьали.

[dropcap]Я[/dropcap]ла агьалинал дакI цIуцIисса, ттунмагу ва къуллугърай зий айивхьуния шинмай бартбивгьуну ччисса мурад – райондалийн газ буцинсса ахиргу чулийн бутан бювхъунни. ЯлунчIил дайдишинтIиссар мунил ялув­сса давуртту.
— Лакку кIану жунма цинявннан аьзизри, ххирар. Бакъа бакъахьунссар, ххирашиву иширайну ккаккан буллай, вицIун кабакьлакьиссагу.
— Райондалун иширайну кумаг буллалисса, Лакку билаят­рай хъанахъисса гьарцагу мероприятиялий гьурттушинна дуллалисса, миллатрал чIарав бацIлацIисса инсантурал цIарду «Илчилул» буккултран ххуйну кIулссар, миннал дурсса гьур­ттушиндарая ттинингу кIицI лаг­лай бивкIун тIий. Цинявннал цIарду тикрал къадулланна, амма на миннайн дакIнихтуну барчаллагьрай уссара, ттуцIун барчаллагьрай буссар райондалул агьалигу.

— Юсуп ХIамидович, инава бакIчину зузиссаксса хIаллай вин багьунни кIийлла райондалул юбилей дан. Лахъа-хъунну хьуна 80 шинал юбилей, утти кIицI лаглай буру 90 шинал юбилей. ТIайлабацIу баннав, Зал акьиннав иширацIун! Ци чIа учинна райондалул агьалинан, лакрал миллатран?
— ХьхьичIва-хьхьичI на оьвтIий ура цинявппагу лак­райн райондалул кьини хъун дан. ХIадур дурну дуссар гьарза-гьартасса ва яргсса программа. Му кьини тIитIинтIиссар асфальт бавкьусса ххуллул бутIа, Гъумук футболданул ва волейболданул майданну, Жагьилтурал парк. Оьллаарив хьунтIиссар хъуннасса шадлугъ. КIикку наг­радартту дулунтIиссар райондалул оьрму хьхьичIунмай баврил ххуллий захIмат бивхьусса инсантуран. Ккаккан дантIиссар «Лезгинка» ансамбльданул ва филармониялул солистурал концерт.

Байрандалул лагрулий хьунтIиссар 16 район гьуртту­сса халкьуннал творчествалул зузалтрал фестиваль «Наследие»; спортрал бяст-ччаллу; дучри ххяххан баву ва м.ц.
Лакрал миллатран чIа тIий ура гьарца ишираву тIайлабацIу. На мудангу зул чIарав уссара!

— Вингу хъунмасса барчаллагь, Юсуп ХIамидович, аьчухсса ихтилатрахлугу, Лакку билаятрал бучIантIимунил ялув жард къаувкуну, ина буллалисса захIматрахлугу!

Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал