«Гъирарай бучIара зущал хьунабакьин»

Ца-ца инсан икIай цащал хьунабакьин, махъ-ихтилатрай щябикIан мудан гъира бусса. Укунсса инсантуращалсса хьунабакьаву чIири-хъунсса байран шай, аьчухсса ихтилатгу тIааьнну дакIний личIай.


Укунсса гъирарал буцара нагу чIаххувсса ЧукIуннал шяравун ххаллилсса ХIусайновхъал кулпат бувкIсса чIумал.
Арсен Буйдалаевич ва ванал кулпат ПатIимат Москавлия бувкIсса чIумал вайнначIан батIайссар щалагу ЧукIуннал жямат. Гьарцаннал цала-цала буса-учинмур, кIибачIинмур. Гьарнах вичIи дишин, дакIниймур лаласун кIулсса ва ччисса Арсен ва БатIагу.

Гъан-маччаннащал

Гьашинусса хъамаллив хъиннува чIявуя. Мунин сававгу – утти­гъанну Арсен Буйдалаевичлун дуллуну дур аьрали элмурдал академикнал цIа. Ва ялагу, вай гьантрай Арсеннул ва БатIал ххаллилсса кулпатрал гьану бивзун, цачIу оьр­му бутлай 50 шин бартлаглай дия. Вайннал ххаришиву кIидачIин, вай барча бан бувкIсса чIявусса бия. Мажлисрал хъунаманугу ия 50 шинал хьхьичI Арсен Буйдалаевичлул чIарав оьрчIну ивкIсса ванал дус Аьвдулкьадир НякIучиев. Утти вай хIаласултгу хъанай бур. Ца нюжмардува Аьвдулкьадирдул цалагу бувссар кулпат. Бувцуссар цала шяравадуш, ххалил­сса кулпат­равасса Роза. КIивагу кулпатраха лавхьхьусса рахIатсса, тяхъа­сса щябикIавугу, аьчухсса ихтилатругу хьунни.
Мутта биривну буна чIиви-хъунсса ихтилат бав нагу академик ва мусил хъатIул заллу Арсен Буйдалаевичлущал.

Буйдалавхъал къатрал кIилчинмур зивулийсса экспонатир­ттал авадансса музейраву суратругу рищарду

— Арсен Буйдалаевич, барча вин дуллусса бюхттулсса цIа.
Академикнал цIа, хаснува аьра­ли элмурдалсса, ласун чIярусса лайкьшивуртту дикIан аьркинхьунссар?
— Барчаллагь. 50-хъул шинну хьуну дур ттул Москавлив авиациялул институтраву зий. Ва аралуву ттул цIа ххуйну кIулссар. На зий уссара ракетарттал ва космосрал техникалуха. Вай масъалар­ттал хIакъиравусса цикссагу лу­ттирду ва монографиярттугу бу­ссар. Гьуртту хьуссара элмийсса хъиривлаявурттаву. Аьрали техникалуха зузисса, ва аралуву личIи-личIисса хъиривлаявуртту (разработкартту) ва испытанияртту давриву гьуртту хьусса пишакартуран дулай­ссар академикнал цIа. Ттул захIмат хIисавравун лавсун, ттунгу дуллунни.

— Вил цIардугу, наградарттугу чансса дакъар. Цумур дур винна яла бусравмур?
— Мяйжаннугу, пишалуцIун дархIусса дикIу, жяматийсса давурттахлу дуллусса дикIу наградартту чIярур. Ми ттула захIматран лайкьсса кьимат бищаврин ккалли дара.
«АьФ-лул лавайсса даражалул профессионал кIулшивурттал хIурматлувсса зузала», «АьФ-лул лайкь хьусса элмурдал ишкка­кку», «ДР-лул лайкь хьусса элмурдал ишккакку», ва м.ц. Вай ттун пишалул ххуллий дуллусса наградартту дур.
Жяматийсса давурттахгу ттун дуллуссар орден «За заслуги перед РД», Госсоветрал чулухасса ХIурматрал грамота ва чIярусса цаймигу. Утти ларсмур цIа дакъа­ссагу, на хъанахъиссара Аьрасатнал ракетно-космический техникалул академиялул академикгу. Цахъи ххишалану бусравсса духьунссар тIий ура пишалул ххуллий ларсми наградартту.

— Арсен Буйдалаевич, чIявусса ВУЗ-дал преподавательтал рязину къабикIай хIакьинусса студентътурал, аьмну ттизаманнул жагьи-жугьултрал кIулшивурттал даражалия. Ина ци учинна мунил хIакъираву?
— Ттизаманнул жагьилтал, ттул пикрилий, дуккин ччисса, кIулшивуртту ласун гъира бусса бур. Цала лахьлахьисса пишалуцIун дархIусса дакъассагу, гьарта-гьарзасса кIулшивуртту дусса бур. ЧIявуми бухлай бур институтирттавун цала лавсъсса баллайну. Ттизаманнул жагьилтал ялунгума бажар бусса бур ттухьва цIухлай.

— Рязийну урав вила оьрчIая, оьрчIал оьрчIая. Бурив миннаву вила ххуллийх нанисса?
— Ттул арсурваврал къуртал бувссар Москавуллал авиациялул институт. Душнил – Финансирттал университет.
Хъунама внукнал Саидлул гьашину МГИМО-рал (Московский государственный институт международных отношений) бакалавриат къуртал бувну, кIира шинайсса ттигу дуклан магистратуралувун ув­ххунни. ЦIана практикалий Италиянаву уссар. Италиянал, ингилис ва паланг мазурдихун агьну ур.
Душнил душ Амина гьашину Москавуллал архитектуралул институтравун бувхссар. АрхIала МГИМО-лувунгу документру буллуссия. КIивагу институтравун бувххун бия. Архитектуралулмур язи бувгьунни. Махъсса шиннардий хъинну сурат дишаврихун, художествалул иширттахун багьну бия.
Москавуллал архитектуралул институт щалагу дунияллий сий дусса институт бур. Оьрус мазрал экзамендалий 98 балл, ингилис мазрал – 90 балл лавсун бия. ЕГЭ-ду дакъассагу, сурат дишаврил шанна экзаменгу дуллуссар.

— Дуккавриву, давриву ва цаймигу иширттаву вилмур пикрилуцIун бакьайрив оьрчIру?
— Гьарицагу ишираву на ттуламур пикри бусара, маслихIат бара, амма ттуламур бацIан буллан къаикIара. Ца-ца чIумал на тIийкун шай, ца-ца чIумал миннан цанма ччикун. Хъинну рязину ура ттула душния. ОьрчIан ххишаласса кIулшивуртту дулун, ми гьарица чулуха итххяххан бан ялув бавцIусса бур.

— Зул кулпат сий дусса, эбрат­рансса кулпатран ккаллину бур. ЦIакьсса кулпат бан щихьри хъунмур бияла бусса? ХIакьину чIявусса жагьилсса кулпатру лиллай бур. Цири миннан диял къа­хъанахъисса?
— Кулпат буруччавриву ласнал ва щарссанил бияла цакуцссар. Гьарица ишираву миннал цаннан ца бувчIин, цаннацIун ца бакьин хIарачат бан аьркинссар. Нитти-буттаяр оьрчIалгу эбрат ласай­сса. ХхюцIаллихъайсса шиннардий Москавлив ялапар хъанай, жу хIарачат барду жула мазгу, аьдат-эбадатругу дуруччин, жула менталитет ядан, буттал буттахъая шихуннай жула халкьунначIа кьимат­рай диркIмур оьрчIангу дулун. Ттул куявгу лаккучури, арснангу шяравудуш, ттула дуснал душнил душ буцарду.

— Та, чув ххуй бивзуна вин вила аьзизсса кулпат? ДакIнийрив цалчин инара дурсса бахшиш?
— Шяравун увкIтари, нину ттун личIи-личIисса душру кка­ккан буллан дикIайва. На анавар уклай акъаяв щар дуцин. ПатIимат ттун чIивисса чIумал бакъа къа­ккавкссия. Ва Удмуртиянаву хъунма хьуссар. Яла махъ бивзун бия вай МахIачкъалалив. Ттун ва шяраву жула гъанчунал хъатIий ккав­ккуна. Гьар мудан кунна ттун буцай душних луглагисса ни­ттилгу ва ккаккан бувна. Таний ПатIиматлун 17 шин дия. Цалчинмур дакIний дакъар, бахшишрурив ччя-ччяни дайссия. Москавлив уну таний ттуща ххуйсса ци-дунугу ласун бюхълай бия. ХIакьинусса кьинигу бувсса кьини, байраннай бахшишру дайсса аьдат яхьуну дуссар жул кулпатраву.

— Цукунсса хасиятру ххуй дизай вин вила кулпатраву?
— МарцIшиву, узданшиву. Циятурассагу, цайминнаяссагу тIалавшинна. Яла-яларив, аякьа дусса бушиву. На дурсса лайкьшивурттаву ванил биялагу буссар.

— Виятува инава къарязисса ишругу хьуссарив вила оьрмулуву?
— Цавагу къавхьуссар. На бах­тти бусса ухьунссара, ттунма ччан бивкIмур бартбигьин бювхъунни ттуща оьрмулуву. Школа къуртал бувну махъ ттунма ччисса институт­равун увхра. Лайкьну къуртал бав аспирантура, докторантура. Ккав­кказчу, дагъусттанчу хIисаврай, Москавлив тачIавгу ккалли акъа, итталу акъа къаивкIра. Ялунгума, аьрасатлувтурачIа ттул хIурмат хъунмасса бия. На мукIрура, гьар кIанай жуятувар хъар шайсса жулва кьамулшиву.

— Вила оьрмулуву хьусса дакIний личIансса иш?
— Дяъви къуртал хьуну махъсса захIматсса чIунну диркIнугу, тIааьнну дакIний лирчIунни нава буттал шяраву ЧукIнав дуклаки­сса шинну.
ТIааьнну дакIнийн дагьай ттула хъатIи бувсса, оьрчIру бувсса чIунну.

— Зул кулпат хъунмасса бияв? Буси вила уссурссунная.
— Жу шама арс бияв. Ца оьр­мулул 14 шинаву ивкIуна. Ттул хъунама уссу Аьбиди Буйдалаевич жяматран бусравсса адамина ия. Ва икIайссия Юсуповлул, Мирзабековлул, МахIаммадаьли МахIаммадовлул референтну. Махъсса шиннардий Халкьуннал Мажлисрал иширттал управляющийнал къуллугърай уссия. Ччяни аьпалухьхьун лавгунни.
Арсен Буйдалаевичлун хъамаллуращал щяикIан багьлай бия. Нагу ттула ихтилат Па­тIиматлущал къуртал бав.

— ПатIимат, бавссар шяраву­сса Буйдалавхъал къатри цIу ду­ккан даврил сиптачи инара тIий. ЧIи­виний бакъа буттал шяраву къабивкIсса, Удмуртиянаву хъун махьусса виву чари шяраваллих­сса ччаву-мякь?
— Оьтту-ттурчIавух (хъян бикIай). Багьана цамургур (пашманну). Буйдалавл цIа дирзсса ттул арс оьрмулул аргъираву дунияллия лавгунни. Ганал аьпалун ттунгу Буйдалавхъал къатри цIу дуккан дан ччан бивкIунни.

— Арсен Буйдалаевичлул цукунсса хасиятрай дакI дакьай ягу къадакьай вин?
— Арсен аякьа дусса ур, кулпат­раха, оьрчIаха, гъан-маччанаха, дустураха, гьарицагу кIулманаха. ВаначIан цала-цала масъаларттащал, буруккинттащал, тавакъюрдащал чIявусса инсантал бучIай. КъадакIнийри цаягу инсаннахь къабанна, къахьунссар увкуну. «Къа» тIисса махъ ваначIа бувагу бакъассар. ДакI хъинсса, ляличIинува уздансса ур. Цанма кIулсса, гъан-маччасса инсаннал лайкь дакъасса тIул дарча, цала дурсса куна, начну, ламусну икIай.
Ялагу, ва ур цанна ци ччи­ссарив кIулсса, цала хьхьичI бивхьусса мурад барткъабивгьуну къаацIайсса журалул инсан. Вагу инсаннал ххуйсса хасиятран ккалли дувара на.

— ЦIакьсса, эбратрансса кулпат бавриву хъунмур бияла виллив, ласналлив?
— Лас – му ур кулпатрал бакIгу, ттарцIгу. Хъамитайпа мунал кумагчи, чIарав бацIур. Ми затру бувчIлачIисса инсан бура на. Ца-ца чIумал бяст бангу кьаст лахIарача, ялагу ванал тIутIимунийн бучIара. Ттул ттула нину-ппу на чIивину бунува личIи хьуну бия. Ттун ччай бикIайва цIакьсса кулпат бан, ччай бикIайва ттула оьрчIру нитти-буттал дянив хъуни хьуну.

— Тархъансса чIумал ссаха зун ххирар Арсеннун?
— Цала даврия махъсса чIун щала ванал хас дайссар чIярусса шиннардий цала каялувшиву дуллалисса Дагъусттаннал культуралул центрданун. Дагъусттаннахсса дазу-зума дакъасса ччавугу, мякьгу шикку ялун личин бай.

— Барчаллагь, ПатIимат. ТIай­лабацIу баннав зул кулпатран, гьарицагу зу дуллалисса давуртту Зал архIалсса хьуннав.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал