«Хачилаевхъул цала миллатращалли бусса»

МахIаммад Хачилаевлущалсса ихтилатрава

[dropcap]В[/dropcap]ай аьратталсса гьант­рай жу хьунабавкьуру МахIаммад Хачилаевлущал, буларду бу­ккултрангу, жуннагу жаваб бавну ччисса цаппара суаллу.

Бишлашиссар кутIа бувну
-МахIаммад, жува хIа­кьину щищаллу талатисса? Жула Да­гъус­ттаннайн турлищал бувкIми цар?

-Ккавкказуллах къанихсса я буруган буллалисса гужру ххишалагу, чIявугу хьуну бур хIакьину. Ккавкказ АьрасатнацIа буцан баврих къювусса империалист паччахIлугъру ялунна лирчуну сукку тIий дур. Сайки щалва Каспий хьхьирил шельф бувгьусса навтлил къат дуссар тIар ляркъуну махъсса чIумуву. Мичча нанисса бур дяъви буллалиминнал ва бан ччиминнал мархха-ххану. Му мурад бартбигьиншиврул ишлагу буллай бур винма ччимур журалул ххуллурду ва кьяйдарду, ишла дуллай бур дирирмур хIалушинна, вахабистал бикIу ми, къачагътал бикIу ми, дяъвилул ва дяъвилия махъсса оьрмулул къарциншиндарал къазразан бувсса чачан бикIу ми. КутIану учин, хIакьину хъинну чIявуссаннан, ккав­кказуллал миллатругу бакъанма, аьркинну бур цуппа Ккав­кказ – географиялул единица хIисаврай. Ми гьарзадрал ялун цинна ци ччиссарив, ссаха зузиссарив, цурда ци мурадрайн нани­ссарив къакIулсса Аьрасатнал паччахIлугъгу дур яла.

-Хъинни, бухьунссар ми гужру, чIалайгу бия бушиву, буслайгу бия заннал кьинилухун ми хIадур хъанай бушиврия. «Хаттаблул лагерь» тIисса калималия ца занази бусала хьуну бия. КIулнугу бунува, туну, цанни, миннал хьхьичIух бару къабувну бивкIсса? Цанни миннал кIакссара бигьанна, цавагу ккулла пIякь чин къабувнува, кIирагу район дургьусса?

-Жува хIакьину ялапар хъа­нахъисса чIун муксса ма­хIатталсса, муксса махIа­сарасса дурхха, хIатта инсан цалва яруннан чIалачIимургума чIа­лачIисса бурвав, вичIан баллалимургума баллалисса бурвав тIисса кIанттайн утлай ур. Лагма-ялтту хъанахъисса ишир­ттал жува кувни жуйнма жувагума вихшала дишин битлай ба­къару, вих хьун битлай бакъару. КъакIулли ча нанисса ду­ссарив ми хIикматшивурту, ци кьисасрая нанисса дуссарив. Тти­гъанну, кIа баргъ бугьан хьхьичI, буссияхха дунияллул ахир хьун наниссар тIий, инсаният лиян наниссар тIий, «парад планет» тIий. Ци кIулли мичча нани­сса дуссарив вай гьарца зат… Бюхъай укунсса чIунгу Аллагьнал жуйнна чIумуя чIумуйн ликкан дайсса дикIангу, тикрал шайсса дикIангу… Цукун дулуви на вил суалданухьхьун жаваб? Циван бивтссарив, бивтунни ми буххан. Тти бавкьунни Аьрасатнал аьрал, талай бур, буцири ттуп-ттупханардугу ишла буллай. Ккаккан буллай бур, тIий бур, вайксса къачагътал бухлаган барду, вайксса ла­хъазаннурду ласарду, зеххарду тIий. Масала, ласарду тIий, кка­ккан дурунни «Ттуккул-ВичIив» тIисса яла бюхттулмур лахъазан. Баян бувунни цимилвагу, кIива-шанма гьантлува къачагътал ххит бантIиссар тIий. Лахьхьу тIурча, ПаччахIлугърал Совет­раву хьу­сса, циняв аьралитал-бакIчиталгу гьуртту хъана­хъисса батIаврий ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал хъунама МухIу Аьлиев­лул хъинну аьраттал­сса, аьй-бювкьу дуллали­сса лу­гъатрай увкунни, цинявннангу баллай: «Зу циван буру зулва зува хъяврин буллай, зуния вари чинсса ттигу цуппа ца позиция къалавсунни!» — куну. Жула совет заманнай бикIайссия «Пионертурал зарница» тIисса тIуркIу. Муна му тIуркIулуха лахьлай бур хъанахъимур ттун цалсса.

-Дакьаврих, хъинмуних чувру жува луглан аьркинсса? Ва оьшиврува букканшиврул циру дуллан аьркинсса?

-ХьхьичIва-хьхьичI жува, дагъусттанлувтал, аьркинссару ца хьун, ца мяърипатрай гъалгъа тIун ва ялапар хъанан. Хъуни-хъунисса мурадир­ттал хьхьичI жунма аьркинссар мюрш-кьюршми хъамабитан, ми ххалуйх къалахлан. ТачIав къашайссар Да­гъусттаннай, къабитайссар тIийгу бивкIун, чIалай бурив бигьанма дяъви байбишайсса куц. Жува жула душмантурал хIатта жущала жува биллали бунну. Заллу уну-акъа лирчIсса Чачаннал аьрщигу хъинну усттарну ишла дуллай, тиккусса захIматсса тагьаргу ишла дуллай, сакин бунни тикку талатаврил ва ччала­ччаврил кюртти. Буцлай жулва шиха оьрчIру, данмур-дитанмур дакъа ливчIсса, ливхъсса, лихъан бувсса жагьилтал, аьдат буллай, ярагъуннилу бацIан буллай, талан лахьхьин буллай, хьунни биялсса хIал. Тайва тайннал шихгу сакин бунни мукунмасса кюртти. Кьуния арулазара милица увну, бацIан бунни дазуцIух, букьан бувну Аьрасатнал аьралгу. Жущалва жува таланшиврул, бусурман бусурманнащал таланшиврул. Мунияр пашмансса зат яла цир бикIан бюхъайсса. Байбивхьунни ахиргу дяъви…
ЧIалай бурхха тти, дичин­тIиссар му дяъвилунгу хIат-хIисав дакъасса арцу, шиха байбивхьуну, тиккун та Москавуллал бакIщаращуйн бияннин дачIинтIиссар мира арцу цайхра цалла мива хIукумат дургьусса олигархтурал ва кланнал. Дяъвилул ва гъургъазалул аьйгу рутантIиссар тайва ца-кIия «полевой командирнайн». Му цурда гъургъазамур нанисса тиха та бакIщаращуяр, тихагу, тания тихуннайсса паччахIлугъирттаягу.

-Уссурвал Хачилаевхъал цIа цIакь хьуну дур ччянира дагъусттанлувтурал кIулшилуву, машгьурну дур мура цIа Дагъус­ттаннал кьатIувгу, хъунмасса бур му цIанихьсса бияла. ЧIявусса бур ва иширавугу зул чIу бавну ччисса, зу дургьусса тарапрая, позициялия махъ бавну ччисса инсантал – лакгу, къалакгу.

-Ттул уссу Надирдулгу, ттулгу цаппарасса ххуллу-ххуттаву дунияллухсса ябитаву ца ахир мурадирайн дукIлакIисса да­къар, жу цаннай ца къабакьлакьисса кIанттурдугу чансса къашайссар. Амма мунищала архIал хъиннува чIявусса буссар жул пикрирду цалийн букIлакIисса кIанттурдугу, ца кьиматрай кьукьлакьисса ххазинарттугу. Ва хIакьинусса иширал, ситуациялул хIакъираву тIурча, лакрал миллатрал цукунсса чул бувгьуну бурив, мукунсса чул бувгьуну буссару жугу. Цамур кIантту, цамур ххуллу цукунчIав бикIан къабюхъайссар. Жу хьхьичIва-хьхьичI, гьазгу бувсса, лахъгу бувсса жулва миллатраллу, мунищал архIал бивзун нани­сса бакъа, ссапаргу жул цамур къабивкIссар тачIав.
Надир бюхъайссар, му мукун бугу-бур, дин-исламрал ва муницIун бавхIусса цайми-цаймигу кIанттурдах цайминнаха къалавхьхьусса куццуй уруглай икIан, цайми тIалавшиннарду дуллалисса икIан. Амма Надир, дяъви бувну, Дагъусттаннайн тачIав къаучIантIиссар.
ТIайлассар, ва цIанасса хIукуматрал, хIукуматрал ба­къача, хIукуматрайсса цаппара ишккаккултрал хIарачатрайну, Надир, Дагъусттангу кьабивтун, архну ацIан багьну ур. Ттун ттуннагу хьун дурунни цимирагу провокация. ХIасил, жу, Хачилаевхъул, так бушиврия ццах увкусса цаппара кланнал лидертурал букъавайсса бакъар, жу оькки-ккаккул бан, гъагъан бан. КъакIулли, бю­хъай жу чIивисса миллатрал вакилтал буну тIий бигьа бизлай бикIангу. Амма хасну му миллатраясса буну тIийгу жул хъинну хъунмасса пахру буссар, циксса захIматшивуртту ккаклай духьурчагу, жу тачIав бакIру хьхьичIун къадирчуссар, дигу-къадичинтIиссар. ЗахIматшиву арамтурайнни ликкайсса, лир­ккукун, духIанссагур чувшиву дикIан аьркинсса. Гьунттий­ссагу дучIайссар кьини – хъинмургу ссаву буссарив щинчIав къакIулссар, ца Аллагьнан бакъа.
Цал уттигу тикрал буллай ура, лажин лухIи хьунсса зат я Надирдул, я на тачIав къабувантIиссар – я лакрал хьхьичI, я дагъусттанлувтурал хьхьичI.

-Тти, чиннуча, ца хъун дакъасса лаизаву хIи­саврай, ци учин ччива вин жулва лакрахь, лак­рал жагьилтурахь?

-Ца чIумал дунияллийх цIа ларгсса полководец Александр Македонскийхь, Зулкьарнайхь, цIухлай бивкIун бур, вил ци хиял бур винма бартбивгьуну ччисса тIийча, ганал куссия тIар: «Ттун аьркинну бур дарув-дарман, ттулла цIуцIавринсса бакъача, нара ласласисса ххувшавур­ттансса», — куну. Жунма, лакрангу, аьркинну бур хIакьину дарув жуйнма жува кIура баен бан­сса, жува заэвшиврува личин бувансса. Гъазават баян бан багьлай бур жущалва жунма, жулла биччибакъашиврущал. Жула яла нигьачIаву ххисса душман – му вилаххату уклакима душманни. Къачансса бур жулва миллатрал дянивгу национал-хаинтал, ми сававну биллалисса зараллугу хъинну хъунисса бур. ХьхьичIра-хьхьичI жулла дакIру тархъанну дикIан аьркинссар. Инсан мудан кIункIутIиссар талихIрачIан, амма талихI къабучIайссар, дакIниву тархъаншиву дакъахьурча, лагънал хасиятрай ялапар хъанай ухьурча.
Жулва жагьилтуран, чивар­кIуннан кIулну бикIан аьркин­ссар, жула ччаннай жува кьянкьану ва тархъанну бавцIуну бакъассаксса, жува щинчIав аьркинну бакъашиву, жуйва кьуват ххишалассаксса, жулва дусталгу ххишаласса бикIайшиву, чIарав бацIанмигу чан къашайшиву.
Жулва ппухълуннал жуйнма бувсса аманат ччимур миллатрал наслулул дахIалай чинну бюхттулсса аманат бур. Му бюхттулшиву жувурагу, жулва оьрчIавугу хурда хьун къаритавур жуйвасса яла хъунмамур бурж. Цуксса жунна захIматсса, цуксса жапасса чIун дуркIун дурив, мукссара хъуннасса дикIан аьркинссар кувннал кувннахсса ччаву, ччишиву.

Ихтилат бувссар
Руслан Башаевлул
№35 «Илчи», 1999 ш.