Гьарун Саэдовлул пьеса бишинтIий бур ванал ссил арснал душнил

ПатIимат МахIачева

[dropcap]З[/dropcap]аннал аьш духьунссар, Дагъусттаннал классикалул ттиркьюкьину хьусса «Къалайчитал» цIусса ххуллу-ххуттай дунияллийн буккан бан нясивну лявкъунни Гьарун Саэдовлул ссил арснал душнин Борислул душ ПатIимат МахIачеван.

 


— ПатIимат, вин кунна, Гьаруннул цIагу, ганал творчествагу хьхьичIунсса, ганал пикрирду дакIнин маччасса цама режиссер къалякъинссия. Буси, ци кIулли вин Гьаруннуя, ци кIану бугьлагьиссар ганал цIанил вил оьрмулуву?

— Ттул буттал нину ПатIимат бивкIун бур Гьарун Саэдовлул хъунма-хъунмур ссу. Мукьва душ ва шама арс бивкIун бур кулпат­раву. Суратру яхьуну дакъар, амма гьарма икIайва ттуву ганил лащин дур тIий. КIия арс дяъвилий ливтIусса дард духIан къархьуну, буттал нину 1943 шиналла аьпалухьхьун ларгун дур. Буттан тани диркIун дур 12 шин.

Гьарун Саэдовлуя жул кулпат­раву никирая никирайн буслайнма бикIайва, мукунма ванал хъунама уссия Бадавинаягу. Цаннан ца цуксса язисса бухьурчагу, классо­вый талатаву сававну дянив душманшиву дагьсса кIия ­уссил кьадар асар къахьунсса бакъар, так гъан-маччаминнан бакъасса, щала миллатранма. Цуксса дард да­къахьунссия буттан ца ссупралух щябивкIсса чIумал, кIия арс цаннайн ца къаршисса бушиврул – цуманал чул бугьанссия: Бадави – паччахIначIа къуллугърай зий ивкIсса, Гьарун – ЯтIул аьралуннал чул бувгьусса.

[dropcap]Б[/dropcap]уттал кIиягу арс ххаллил­сса кIулшиву ласун бувну бур. Ба­дави дуклай ивкIун ур Санкт-Петербурглив. Гьарун – Москавлив, коммерческий институтраву. Округрал судияну зузисса буттан кумагран, паччахIнал канцеляриялий зун цания цаннан ацIан багьлай буну, Бадавинал Гьарунну­хьхьун дуллуну дур дуккаву къуртал дансса сант. Дуснакь увсса чIумалгу, Бадави лихъан кумаг бан ччай ивкIун ур уссин. Амма Гьарун цува рязи хьуну акъар.
Гьаруннул цIа ттун цалчин бавссар оьрмулул мукьра шинаву. ДакIния къабуккай буттал нава, детсадрая найбунува, багу-балгуну, «Динамо» стадиондалий Гьаруннул юбилейран хас бувну Лакрал театрданул бихьлахьисса спектакльданийн бувцусса.

«Къалайчитал» пьесалия бав­ссар махъ. Му бувккукун, хъинну махIатталгу, хIайрангу хьуну ливчIунав. Цила чIумал чивчу­сса пьеса бур. Классикалул произведение кунма, хIакьинусса кьинигу щала дунияллийра агьамсса тема дур. Къалайчитурал кIану жула заманнай гастарбайтертурал бугьлай бур. Совет Союз леркьун ларг­сса 90-ку шиннардия байбивхьуну, хIакьинусса кьининийн союзрал цинярда республикарттал жагьилтал, буттал кIану кьабивтун, дунияллийх кIама бивщуну бур, маэшатрал хъирив бизлай. Гъурбатрайсса оьрму гьарца кIанттайва захIматсса бур.

[pullquote]«Къалайчитал» пьесалуву гьаз дуллай бур хIакьинусса кьинигу щала дунияллийра агьамсса тема. Къалайчитурал кIану жула заманнай гастарбайтертурал бувгьунни [/pullquote]

«Къалайчитал» так ца лакрал буруккин аьч буллалисса пьеса бакъар. Муниву бур Шекспирдул гьавасгу, Чеховлул драмагу. Чеховлул произведениярттаву кунма, шивугу тахсиркар акъар, цинявппа бур балаллухьхьун биривсса инсантал. Пьеса ккаккан бан багьлай бур ттизаманнул хIисаврттайну. Къалайчитал хIакьину бакъар. Мунийн бувну ва спектакльдануву на хьхьичI бихьлай бура ватандалухсса ччаву ккаккан дансса мурад. Цума-цагу гъурбатрайсса инсан куна, пьесалул гьарца персонаж мякьну ур Ватандалух.

[dropcap]М[/dropcap]иву хъами гьурттуну бакъахьурчагу, эшкьи-ччаврил ара дакъахьурчагу, дагьанттувух дуклай дур хъамитайпалул сипатгу, эшкьи-ччаврил темагу. Ца ур ниттил симан хьхьичI дацIлай, ниттин гьан дан арцу ля­къин хияллай. Вама ур буцай душнил симан хьхьичI дацIлай, ганин жинжилартту ласунсса, хъатIи бансса арцу ля­къин хияллай. Шамилчинма ур буттал кIанттух мякьну, Ватандалийн иян ччай. Гьарца персонажнаву цува ккаккан увну ур Гьаруннул: дузрайн къадурксса ччавугу, буттал кIанттухсса мякьгу, ватан ххирашивугу.

Ттун бавссар Гьаруннул эшкьи хьусса душ Бакуй ливчIссар, щаргу къавхьунма тIий. Пьеса щала бур дузрайн къабувксса хияллая сакин хьусса. Цала агьаммур пик­ри тIурча, авторнал бивхьуну бур дунияллия хавар бусса, Европанал зумуну янна лархсса Аьлил зумув: «Ттул мархри Лаккуйри бусса, кIай кьукьирча, на бяйкьусса кьурукьра», — тIисса. Янна цукунсса лаххарчагу, хъунмур иш дакIний ттангъа хьун къаикIавривур, мархрая якъауцавривур бусса тIисса пикрилий.
Пьеса ттизаманнул оьрмулийн буциншиврул, на язи угьав агьамма персонаж АхIмад. Га ур шяравусса цала буттал къатри махъуннай ласун, арцу лякъин хияллай. Чеховлул «Вишневый сад» пьесалуву кунма. Зана хьунгу бюхълай ­акъар, оьттулучу хIисаврай, дуснакь аврия нигьачIий ур. Ахиргу авлия хъанай ур.

Пьеса революция хьуннин хьхьичIсса оьрмулиясса бухьувкун, спектакльдануву на кка­ккан буллай бура революциялул щатIуву кьатIаллил билаятир­ттайх бивщу­сса, чил миллатир­ттащалсса ташурду сававну, цала мархри хъамабитала хьусса нас­лу.
Тамашачитурахь бусан ччимур ватандалия бивзун лаглагими европанал пространствалий, цанма ччайнугу, къаччайнугу, мархрая ябувцуну, чил миллатирттал дянив бявххуну лагаврияр. Бусласияра наслулухь зула мархрая, тарихрая, ватандалия. Агарда, кьини дурккун, зана хьун багьарча, мина-кIану дакъа къаличIаншиврул. Ватандалий ца аьрщарал касак, ца чIивисса пукьа бухьурча, хIатта тачIав гьан-учIан хъанай бакъахьурчагума, кIанил вил дакI гъили дуллалиссар.

— Спектакль бишин инава хьхьичIун хьуравкьай ягу театрданул каялувчитал вийн бувкрив?
— Пьесалия чIявусса баярчагу, ттун ттунма цавагу постановка ххал къавхьуссар, буттал му ххал барчагу. Ца спектакльдания махъ буттан сахIналий лархъсса Гьаруннул суратгума пишкаш дурну дия. Режи­ссер хIисаврай, ттун ва пьесалух­сса гъира мудан бикIайва. Ца базилух Дагъусттаннал драматургиялиясса лу итталун багьну, ганий лявкъуна «Къалайчитал». Гъалгъалул маз кIулну бухьурчагу (буттал шаппа лакку мазрай бакъа ихтилат къабайва), буккинну ттун маз къакIула. Таржума бан хъина тIисса пикрирдай буна, гава луттирай таржумагу бакIрайн багьуна.
ХIакьинусса кьинилуцIун бавкьусса спектакль бурхха тIий, тийхва, Москавлив, бишинсса пик­рилий буссияв. Ватандалийн къабувкIун ттул хьуну дур 8 шин. Ва цукуннив гьашину ттул дакI ватандалийн кIункIу тIун диркIуна, ттуйна цурив оьвтIисса кунна.

[dropcap]Ш[/dropcap]ихун бучIайхту, бувхссияв Скандарбек ТулпаровлучIан. Хъиривмур кьини ганал на бувцунав Лакрал театрданул каялувчитуращал кIул бан. Гулизар Султановащал кIул шайхту, ттул зумату ттуйва бияла бакъа ливчуна «Къалайчитал» бишин ччива», — тIисса пикри.

«Ина жучIан Заннал тIайла бувккун бура, му жул хиялли­хха», — увкунни ганилгу. Яла Гулизар АхIмадовнащалсса ихтилатраву ялун ливчунни гьашину Гьарун СаэдовлуцIун дархIусса шанна дата душиву: 125 шин дунияллийн увккун, 100 шин аьщун ивзун, 105 шин пьеса чивчуну ва му цалчин бивхьуния шинмай. Кьадарданул бахшишну кьамул бав на ва иш. Агарда ттуща ва даву тIайлабацIу буну чулийн дуккан дан хьурча, мунияр хъунмасса талихI къабикIанссия.

Ттун ялагу ччива ва спектакль­данул оьрму лахъину лявкъуну. Спектакль Аьрасатнал ччимур театрдануву хъунмасса тIай­лабацIулущал бишинтIиссар, цанчирча хIакьинусса кьини агьамсса тема сукку дурну дуну тIий ваниву. Жувагу бихьлай бурухха Шекспирдул спектакллу. Ми жунма гъансса бур, бувчIлай бур.

«Къалайчиталгу» классикалийн багьсса пьеса бур. Щинни къакIулсса ниттил зума, щинни къакIулсса гъурбатрайсса оьрмулул къюву ва хIасрат, щинни къакIулсса ватандалухсса ччаву. Мунияту спектакльданул бикIантIиссар синхронсса таржумагу. Умуд бур цайми миллатрал тамашачиталгу бучIанссар тIисса.

— Спектакльдануву Ширвани Чаллаевлул музыка ишла бансса пикри виларивкьай, театрданул каялувчитураллив?
— Ттула пикрир. Ттун чIиви­нияцIа ххирар Ширвани Чаллаевлул музыка. Буттал ччя-ччяни вичIи дихьлай, ттул оьтту-ттурчIавун куртIну бувххуна. Зун­ттал тIабиаьтрая якъабуцайсса Ширвани Чаллаевлул музыкалуща кунна буттал кIанттухсса мякь, хIасрат аьч дан къахьунссар. Ттун ччай бур ва спектакль, Дагъусттаннал хахлива буккан бувну, дунияллул лагрулий ккаккан бан.
ЧIивиний цалчин буттал шяравун лавгсса чIумал, на лавхъссияв Гьарун шеърирду чичлай щяикIайсса зунттул бакIрайн. КIа кIану хьхьичI бацIлай, Ширвани Чаллаевлул музыка лап бавкьуну чIалай бур Гьаруннул шеърирдацIунгу.

— Пьеса цуппа чIивисса бур. Ссайну биял бав ина му?
— Балайрдайну, Гьарун Саэдовлул шеърирдайну. Махъсса пландалий хъанахъисса иширттайну. Плас­тикалийну. Ва хъанай бур поэ­тическийсса спектакль. Гьарун цува революционершиврий кка­ккан уллай ухьурчагу, мунал дакI шаэрнал дур. Революциялул ххуллу язи бувгьуну бур, миски-гъаривнай аьтIисса уну тIий. Пьеса цуппагу чIумул тIалав бувсса бур.

— Ватандалийн лавгссарав, лагайссарав?
— На буттал шяравун бакIрайн багьссара щар хьуну махъ, ласнал бувцуну. Цайми кIанттурдайн биярчагу, жулами зунттавун къабивссара. Шяравун бучIайхту хьхьичIва-хьхьичI бивссияв Гьаруннун ххирасса кIанттурдайн, яла Гьарун цува, бутта, ниттил­ссурвал, гъан-маччами бувччусса хIатталлийн.
ЧIярусса шинну хьуссар къабивну. Утти премьералущал гьан­ссара.
Премьера ккаккан бан тIий бур Гьаруннул ватандалий Ва­ччав ва га дуклай, зий ивкIсса Гъумук, цалчинсса премьера бивхьу­сса кIанттай.

— Цукун бакIрайн багьра ина режиссернал пишалийн?
— Буттан хъинну ххирая литература, театр. Нагу литературалул ххуллийх лавгун ччай бия ганан. Пионертурал къатлуву теат­рал студиялийн занай буссияв. Дук­лан бувхссия культпросветучилищалул режиссертурал отделениялийн. Ттун тIайлабацIу хьуна: Щукиннул училище къуртал був­сса хьхьичIунсса педагогтал бия ттухь дарс дихьлай. Му къуртал бувну махъ дуклан бувхссияв Воронежрайсса магьирлугърал академиялийн, архIалва зий буссияв Ссихьрал театрданул актрисану. Академия къуртал бувну махъ на тIайла буклай бияв Оьруснал театрдануву зун, амма, щар хьуну, Москавлив гьан багьуна.
Вана утти зана хьура ватандалийн, ттула гъанчунал пьесалиясса спектакль бишин. Му ттул хиялъя.

[dropcap]З[/dropcap]ий буссияв личIи-личIисса театрдаву режиссерну. Москавуллал художествалул публицистикалул актрисану. Переделкинолийсса соцкультбытрал центрданий дарс дихьлай бивкIссара. Дарс дирхьуссар чIявусса, хIакьину билаятрай машгьурсса кинорал артистурахь. 2011 шинал Арбатрай сакин бав нава заллусса театр «Театр-лаборатория Альтер ЭГО». Тикку зий буссар жагьилсса ва цIанихсса актертал.

— Барчаллагь хъунмасса, ПатIимат, аьчухсса ихтилатрахлу. Ссавур дакъа ялугьланну премьералух.

Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал