Душман ЛухIи хьхьиричIан уккан къаивтссар

Ризван Дибиров

[dropcap]Т[/dropcap]уапсе шагьрулия арх дакъа дирхьуну дур вацIрал вив ларсъсса хъун дакъасса Терзиян тIисса шяравалу. Хъунмасса Бу­ттал кIанттул цIанийсса дяъви байбивхьуссачIумал вай кIанттурдай най диркIун дур къизгъинсса талатавуртту.


Андриана Аьбдуллаева
1942 шинал ссуттихунмай душманнал Туапсе шагьрулул чулухунмай чIявусса гуж бивчуну бур, Совет аьралгу ххит бувну, ЛухIи хьхьиричIан буккансса пикрилий. Вайннал тIутIимур хьурча, Германнал чул бувгьуну, жуйнна къаршину талан най диркIссар шанма миллион аьралуннал бусса Туркнал хIукуматгу. Амма совет аьрал жандалия ка ларсун, шагьру буручлай бавцIуссар.
Тай кьинирду хьхьичI дацIан дуллай дур шяравун буххайсса кIанайсса гьайкалданул. Шикку жан дуллуну дур 2 азарунния ливчусса совет саллатIнал, миннава так 70 инсаннал цIа-бакI кIулну дур. Ялу-ялун кIул хъанай бур ятIа-тIар бакъа бакъа хьушиврун ккаллину бивкIсса аьралитурал кьадардугу.

[pullquote]Цала ниттиуссу ЯтIул аьралуннал лейтенант Ризван Дибиров ув­ччусса кIанттурдайн ивну ур ларгсса шинал АьФ-лул Конституциялул Судрал ­судья ХIадис ХIажиевгу. Ризваннул жан дуллуну дур Перевальный тIисса шяраваллил чIарав. [/pullquote]

Шяравун ччя-ччяни бучIайсса бур шикку жан дуллусса саллатIнал гъан-маччами. Цала ниттиуссу ЯтIул аьралуннал лейтенант Ризван Дибиров увччусса кIанттурдайн ивну ур ларгсса шинал АьФ-лул Конституциялул Судрал судья ХIадис ХIажиевгу. Ризваннул жан дуллуну дур Перевальный тIисса шяраваллил чIарав. Увччуну ур Тарзиян шяраваллил зума-къирагърайсса уссушиврийсса гьаттаву.
Укун бувсунни цала аьрххилия вай гьантрай жул редакциялийн хъамалу увкIсса ХIадис Аьбдуллаевичлул:

-Ттун ччянива ччай буссия ттула ниттиуссил жан дуллу­сса кIанттурдайн иян. Туапселия­сса поисковиктурал ккаккан бувна ттун ххуллу, увцунна та гьай­калданучIангу, ниттиуссил жан дуллусса талатавуртту най диркIсса кIанттурдайнгу. Та гьайкалданий чирчусса цIардаву 3-4 дагъусттанчунал фамилия дия. Ца Гъуниннал райондалиясса ия, ванал ссил душ гьарица шинах бучIайсса бия тиккун.

Яла на тавакъю бувссия шяраваллил культуралул къатлул хъунмур Елена Пойразяннухь, шяравалу ккаккан дува куну. Ванил увцуну, на лавгссияв тай иширттая дакIнийсса оьрмулул 96 шинавусса Элмас ТерзияннучIан, цIувххуссия дяъвилул шиннардия ва цIана шяравусса оьрмулия, багьу-бизулия. ХIадис Аьбдуллаевичлул бувсунни жухь ниттиуссийл кьадарданиягу.

[pullquote]Тай кьинирду хьхьичI дацIан дуллай дур Туапсе шагьрулия арх бакъасса Терзиян шяравун буххайсса кIанайсса гьайкалданул. Шикку жан дуллуну дур 2 азарунния ливчусса совет саллатIнал, миннава так 70 инсаннал цIа-бакI кIулну дур.[/pullquote]

Ризван Дибиров увну ур 1923 шинал Хьурттал шяраву, дуркку­сса хьхьичIунсса кулпатраву. Бу­ттал чулухасса 12 никирал агьлу аьрабрай дурккусса диндалул агьлу, (аьрабрал учительтал, кьадитал) бивкIун бур. Шяраву цIанагу бур 1732 шинал бувну бивкIсса мизит. Дибировхъал кулпатраву Ризван акъасса шанма ссугу, Юсуп тIисса уссугу бивкIун бур. Юсуп увцуну ур аьрайн 1944 шинал. Талай ивкIун ур Балтий флот­рай. Дяъви къуртал хьуну махъгу ххюра шинай тиккува къуллугъ буллай ивкIун ур. Ризван тIурча, увцуну ур аьрайн дяъви байбивхьусса шинала. Ва цува лавгун ур уцияра тIий, амма му ппурттуву ва, къашавай хьуну, комиссиялул махъун увтун ур. Щаллусса кьини призыврал пунктрайгу гьан дурну, кьунниялай шавай увкIун ур. Бу­ттан ТIагьирдун (ва ивкIун ур Халкьуннал комиссариатрал зузала, цувагу махъ Лениннул ордендалул лайкь хьусса) арс шавай зана аву ххуй къабивзун, МахIачкъалаллал военкоматрайн лавгун, сайки ­аьрайн уцин увну ур.
Ризваннун оьрус маз ххуйну кIулну бивкIун бур, мунияту ва 6 зуруйсса курсру буккин Бакуйн тIайла увккун ур.

Ши­кку лейтенантътал хIадур буллай бивкIун бур. Курсру къуртал бувну махъ 1942 шинал, нани ххуллий, Ризван МахIачкъалалив увкIун ур. Ва учIан цахъи хьхьичI бувну бивкIун бур ванал чIивимур ссу. Ризваннул мунин Светлана тIисса цIа дирзун дур, Сталиннул душнил хIурматран. Ва хьуну дур Ризваннул гъунчунащал­сса махъра-махъсса хьунаакьаву. Мунияр махъ Ризваннуя ятIа-тIар къабивкIун бур. Яла дуркIун дур «10-мур битултрал бригадалул лейтенант Ризван Дибировлул жан дуллунни Туапсе шагьрулия арх бакъа Пшиш неххал чIаравсса «Перевальный» пунктрачIасса талатавурттаву, 1942 шинал октябрь зурул 30-нний, увччуну уссар Тарзиян шяраваллил зума-къирагърайсса уссушиврийсса гьаттаву», — тIисса ххал. Мунияр ххисса Ризваннуя цичIав кIулну бивкIун бакъар.
1941 шинал Ленинград шагьрулул цIанийсса талатавурттаву аьралитурацIа хьусса 10-мур битултрал бригада 1942 шинал Бакуй щаллу бувну бивкIун бур Азирбижаннава, Арманинава ва Дагъусттанная бувцусса аьралитурая ва вара шинал октябрь зуруй 3 500 инсанная хьусса бригада бивчуну бур гужсса талатавуртту нанисса Туапсе шагьрулийн. Совет аьралуннан талан багьну бур ярагъуннил балгусса ва ххуйну хIадур хьу­сса душманнащал. «Эдельвейс» дивизиялул битулт бакъассагу, жула аьралуннащал талай бивкIун бур румыннал ва словакиянал дивизиярттугу. Гьарица кьини жула позициярдайн 25-30 душманнал самолетирттал ттупру бичайсса бивкIун бур. Хъирив пулеметир­ттава цIу дишайсса диркIун дур. Ва фронтрай талатисса вайми час­тирдан кунма, 10-мур бригадалунгу амру бивкIун бур Ккавкказ зун­ттул чулухунай гьужум бувну нанисса душман ацIан ан ва гьужум бувну Пшиш неххая бас бан. Душманнал хIарачат бивкIун бур Шаумян шяравалличIан буккан. Ва шяраваллийн гьужум баву агьам­сса ишну ккаклай бивкIун бур немецнал аьралуннал каялувчитал. Октябрь зурул 16-нний Шаумян немецнал канихьхьун лавгун бур. 328-мур битултрал дивизиялува 6000 инсаннал жанну дуллуну дур душманнайн данди бавцIуну. Вай талатавурттаву зунттал кIанттурдай ва вацIраву ливтIусса чIявуми ятIа-тIар бакъа бакъа хьушиврун ккаллину ливчIун бур.

Лейтенант Ризван Дибиров ивкIсса 10-мур битултрал бригадалул амру бивкIун бур Перевальный шяравалу ва чIаравсса вацIа канихьхьун ласунсса. Ва шяравалу ласласисса талатавриву жан дуллуну дур Ризваннулгу. Цайнмагу тай гьантрай, батальондалул командир ивкIуну, батальондалий каялувшиву дан тапшур бувну бивкIун бур. Къучагъну талатисса совет аьралитурал Туапсе душманнал ласун къабивтун бур, мунияту Туркнал аьралуннащагу немецнал аьралуннавух хIала бувххун жуйнма къаршину талан къавхьуну бур. Туапсе шагьру душманнахьхьун лавгссания, бюхъайссия дяъвилул ахиргу цамур хьун тIий бур тарихчитал.
ЦIанасса чIумал тай талатавуртту най диркIсса кIанттурдай ххал бигьавуртту дуллалиминнан 20-30 см. куртIний ляхълай дур совет саллатIнал ва хIаписартурал ттаркIру. Гьарица шинах 50-60 инсаннал ттаркIру лякъайсса дур тикку.