Аьрасатнал аьралуннал къучагъсса тарихрава

Апрель зурул 8-нний жула билаятрай кIицI дайссар Аьрали комиссариатирттал зузалтрал кьини.

Цалчинсса аьрали коми­ссариатру сакин бувну бур жучIава 1918 шинал, апрель зурул 8-нний бувксса Совнаркомрал декрет­райну.

* * *
Апрель зурул 10-нний кIицI лагайссар Гьаваллал мюхчаншиву (ПВО) дуручлачисса аьралитурал кьини. Цайми билаятир­ттай авиация дуккайхту, жучIавагу сакин бувссар ва журалул аьрал. 1914 шинал Петербурграй Аьрасатнал инструктор Ф. Лендердул бувссар самолетру дичлачисса цалчинсса пушка. Амма Цалчинмур дунияллул дяъвилийн гьаваллал мюхчаншиврул чулуха жува хIадурну къабивкIссару. Талатавурттаву лахьлан бавчуссар гьарзат. Муния шихунмай сакин буллан бивкIссар хасъсса подразделенияртту. Артиллериялул ярагъраща бичин хъанай бивкIссар жамирду ва аэропланну.
Аьрасатнаву ПВО-лул аьралуннал гьану бизаву дайдирхьу­ссар хасъсса авиациялул кьюкьа сакин даврия. Ва кьюкьлуву 200 самолет диркIссар, ва сакин дурну диркIссар 1914-1917-ку шиннардий Петроград мюхчан бан.
Совет Союзрал чIумал ПВО-лул аьрал хъиннува цIакь хьу­ссар. Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъви байбивхьу­сса чIумал билаятрай ПВО-лул аьра­луннал 13 округ диркIссар. Дяъвилия махъсса шиннардийгу ПВО-лул аьрал цIакь буллан бивкIссар жула хIукуматрал. Дуллан бивкIссар цIусса техника, тIитIлан бивкIссар лавайсса даражалул пишакартал хIадур бансса дуккаврил центрду.

* * *
Апрель зурул 12-сса кьини фашистурал концлагерьдаву бивкIми тархъан баврил кьинилун ккаллиссар. Шамилчинмур рейхрал концлагерьдавух бувкссар 20 миллион инсантурал. Гьарица ряххилчинма – чIивисса оьрчI. 12 миллион инсантурал тархъан баннин къаливчIссар. Фашистурал концлагерьдаву, оьсса зулму бувссар дунияллул 35 билаятрал инсантурай. Ссурссу дуклай, газ итабавкьуну загьрулул буллай, рахIму-цIими бакъа батлай, сагъсса инсантурай медициналул опыт­ру буллай, ккашилгу, дя­къилгу къия дирсса мюрщи оьрчIава оь ласлай, оь кьини ду­ккан дурссар инсантурайн.
ООН-лул хIукму бувссар миннал аьпалун дунияллул халкьуннал дянивсса фашистурал концлагерьдая тархъан хьуминнал кьинину баян бан апрель зурул 12-сса кьини.
Концлагерьду зий бивкIссар 1933-ку шинал март зурул 22-нния байбивхьуну 1945 шинайн бияннин. Цалчинмур ва яла хъунмамур концлагерь Освенцим совет аьралитурал тархъан бувссар 1945 шинал январь зурул 27-нний. Вара шинал апрель зурул 11-нний гьаз хьуссар Бухенвальд концлагерьданувуми. Щалагу Шамилчинмур рейхрал биялдарайсса кIанттурдай 14 азарва концлагерь бивкIссар.

* * *
1945 шинал апрельданул 16-нний байбивхьуссар Совет аьра­луннал Берлиннайн гьужум бувсса операция. Операция най бивкIссар 23 гьантлий – апрельданул 16-нния майрал 8-ннийн бияннин. Совет аьралуннал лавсъссар Германнал хъуншагьру Берлин.

* * *
1242 шинал апрельданул 18-нний Александр Невскийл каялувшиндаралусса оьруснал аьра­литурал микIиран бавкьу­сса Чудское тIисса бярний хьусса талатавурттаву ххит бувссар немецнал (ливоннал) багьадурахъул. Ва къизгъинсса талатаву, «Ледовое побоище» тIий, тарихравун дагьссар.

* * *
1945 шинал апрельданул 25-нний Эльба неххай, Торгау шагьрулия арх бакъа, хьуссар бусалдаравун дагьсса совет ва американал аьралуннал хьунабакьаву.
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал