АхIмад-Хан Султаннул хатI бусса чагъар гьайчали кунма ябуллай

АхIмад-Хан Султан уссу Имраннущал

[dropcap]К[/dropcap]куллал шяраватусса тарихчи, публицист Дундар ХIажиевлун цува Дагъусттаннал тарихрал университетраву дуклакисса шиннардий кьурчIи бизлай бивкIун бурархIал дуклакими СССР-данул кIийла Виричу АхIмад-Хан Султан къирим-татарнал Виричури тIисса ихтилатру гьаз буллалаву. Дуккавриву итххявхсса, тарихрал иширттал хъирив агьсса Дундар курсирал старостанугу увчIуну ивкIун ур.


ПатIимат Рамазанова
Дагъусттаннал цIанихсса та­рих­чи, профессор Расул Ма­хIаммадовлул ца мукун­ма АхIмад-Хан лаккучури-къа­лакку­чури тIисса ихтилат багьсса кIанттай Дундардухь маслихIат бувну бур тIайланма мукунсса суал буллалисса чагъар чича АхIмад-ХаннучIан куну. Чивчуну бур Дундардулгу. Амма жаваб къадуркIун дур. Ванангу, цала тIийкун, ссавурданий ацIан багьну бур. АхIмад-Хан цувагу Дундардул щарссанил Нурижаннул ниттил ссурахъу хъанай ур.

Дундар АхIмад-Ханнущал ва Абакаров Рамазаннущал

Цува Дундар буслай ур укун: «1971 шинал, университетгу къуртал бувну, шава уссияв. Хар-хавар бакъа кьунниялай, ттула уссин кIанттайсса щарниуссу ХIажикьурбан (ва ЦIуссалаккуй комсомолданул райкомрал цалчинма секретарьну, шяраваллил хозяйствалул управлениялул хъунаману зий ивкIссар) увкIунни, Дагъусттаннайн АхIмад-Хан Султан увкIун усса ур, вин къабаврив тIий. Лавгру «Каспий» гостиницалувун, кIилчинмур зивулийн. На, ттуна ца дэв кунасса адамина ккакканссар тIий, хIадурну уссияв. Амма дэв акъая, дэвнал хасият ду­сса, адаминал журат дусса, чурххалгу авкьатсса адамина ия.

АхIмад-Ханнул хатIлийсса чагъарданул кьютI

КIул хьуру, щябивкIру, ХIажикьурбаннул бувсунни на куяв ушиву. Жу хъамалу буван дучIан дунни хIачIанмур, дуканмур. Шампан хIачIиялул фужердугу бувцIуну, ивзунни махъ учин АхIмад-Хан. Бувсунни цува ватандалий, маччахъащал щяивкIун ушиврия ххарину ушиву. Бувсунни цачIанма чагъар чивчусса ца жагьилначIан жаваб чичин къашавриягу ламусну ушиву. Чагъар чивчума на ивкIшиву ХIажикьурбаннул бусайхту, фужергу столданий бивхьуну, шамийла хъямала агьунни ттуйн, ччатIул касакгу кIунттил бувгьуну. Му хьунабакьаврий жущал уссия Аьрасатнал халкьуннал артист Ярагъи ХIажикьурбановгу. Гиккува жухь бувсуна хъирив кьини ЦIуссалаккуйн нанишиву, дус хIисаврай, Ярагъигу, таржумачи хIисаврай, нагу архIал бизан аьркиншиву».
Хъирив кьини вай ЦIуссалаккуй, гьай-гьай, лахъа-хъунну хьунабавкьуну бур. Щалла район дурккун дия Виричу хьунаакьин. АхIмад-Ханнул ва мунал ссурахъил СахIибатлул хьунабакьавриллив цинявннал иттав макь дучIан дурну дур.

Шагьабуттиннул ва СахIибатлул ужагърай, къатлул ца чIирай, буттал Султаннул авурсса сурат душивугу АхIмад-Ханнун лап тIааьн бивзун бур. Кьунниялай АхIмад-Ханнул ссурахъил арсначIа ХIажикьурбаннучIа хъамалу ливккун бур. Хьхьунил ссят кIира шайхту дустал ппив хьуну бур. Ца гъилисса чIивисса къатлуву АхIмад-Ханнун ва Дундардун шанурду бивчуну бур.
ДакIнийн бутлай ур Дундар: «Найбунува АхIмад-Ханнул ттухь куна, вихун шану бахчуну бакъахьурча, гъансса ца мукьа-ххюя инсаннахь бакъа бусан къашайсса, ца-кIива къювусса зат бусанна увкуна».
Бувсун бур АхIмад-Ханнул ванахь дяъвилул хъирив кьинирдай буттан цува ватандалийн ивну ччай бивкIшиву – ляхъингу кка­ккан, лаккущаргу дуцин. Амма мурад щаллу къавхьунува ливчIун бур. АхIмад-Ханнул кIилчинмур буруккин тIурча, арсурваврацIун, СтаниславлуцIун ва АрсланнуцIун, бавхIусса бивкIун бур: Станиславлул летчиктал шайсса училище кьабивтун бур, Арсланнулгу, кIива курсгу бувккуну, аьралий училище кьабивтун бур.

АхIмад-Ханнул ялагу бувсуна тIива, аьрая къуртал хьуну увкIсса ппурттуву, маэшатран­сса даву лякъин къахъанай, азурда хьуну ивкIшивугу. Яла летчик-испытательну зун кьамул увну ивкIшиву. Мукунма бувсуна тIива цува цалчин увкIсса чIумал, цуксса бюхттулну кьамул увну ивкIссарив ЦIувкIуллал жяматрал. Ва ххуллухгу буттал шяравун иян дакIний ивкIун ур АхIмад-Хан. Амма оьвтIисса телеграмма дуркIун, ЦIувкIравгу къаивнува, махъунай гьан багьну бур. АхIмад-Хан тIайла уккан лавгун бур Дундаргу, ванал буттал ссурахъу Абакаров Рамазангу (шяраваллил агьалинал учайссакун, Ака-Бажагу).
Цала каних адрес чирчусса чагъарданул парчагу Дундарду­хьхьун буллуну, гъили дагьувкун ина ва адресрай ттучIан учIан аьркин­ссара куну бур ганал. Рирщуну дур Виричунащал суратгу. Му суратгу хьуну дур Виричу дунияллия гьан ацIва гьантта ливчIсса чIумал рирщусса суратну. ХIакьинусса кьинигу Дундардул, гьайчали кунма, хIурматрай ябувну бур АхIмад-Хан Султаннул хатI бусса чагъарданул кьютIгу, суратгу. Шиккува бусан, Сталиннул суратгу дур ДундардучIа хIурматрай ядуллай. Кулпат Нурижан бур, Сталин сававну лак Ла­ккуя бизан буварчагу, Дундар Сталин ххирамари тIий.

Расул МахIаммадовлул ученик Дундар ХIажиев (ванал каялувшиврийну чирчуну дур Дундардул Ккуллал шяраваллил тарихран хас дурсса дипломрал давугу) Хъун дяъвилул тарихгу ххуйну кIулсса, та дяъвилул цIаравух бувксса вир­ттаврал аьпа кьиматрай ябуллан аьркиншиврий дакI дарцIусса инсан ур, цува цIакьну ябуллайгу ур.
Дундар ва Нурижан дяъвилул оьрчIру бур, ккашил къиягу, захIматшивурттугу ккарксса, ми захIматшивурттал, чаннан кунма, сисингу, сасангу бувсса. Вайннангу цIуллушиву чIа учинну!