«Илчилул» кутIа суаллахьхьунсса жавабру

АьвдурахIиннул арс Ссалам Хавчаев

Аьрасатнал Федерациялул ва Дагъус­ттан Республикалул культуралул лайкь хьусса зузала, Аьрасатнал Федерациялул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, ХI. ЦIадассал цIанийсса литературалул премиялул лауреат, Да­гъусттаннал ца яла лахъминнун хIисавсса наградарттал – Госсоветрал ХIурматрал грамоталул ва «За заслуги перед республикой» тIисса ордендалул заллу.

1968-ку шиная шинай, чIавама редакторнал даврия айивхьуну, «Дагъус­ттан» ГТРК-лул хъунама редакторнал ва председательнал къуллугърайн ияннинсса захIматрал ххуллу ххаллилну бивтсса инсан, цала даврил бюхттулсса профессионал. 1970-ку шиная шиннай Дагъусттаннал телевидениялий ванал каялувшиндарай зий дуссар цил бусравшиву щалагу билаятрайх ппив хьусса ТОКС-рал кьюкьа.

Увссар 1949-кусса шинал МахIачкъалалив. Шанна шиная ххюра шинайн ияннин хъуна хъанай ивкIссар бу­ттал шяраву Кьукнив, буттал ниттичIа.


Ссаламлул 60 шинал мажлисрай

Яхъанай лякъиннав жува лазилавкьусса Дагъусттаннай

1

Цукунсса хьуна оьрчIний вийнма яла гужсса асар биян бувсса зат, иш?

Шанна шиная тинай кIира шинал мутталий на яхъанай ивкIссара Кьукнив, буттал ниттил ХIуруннул аякьалулу. Му чIумул дянив ляличIинува дакIний ливчIсса затну хьуна жула шяравусса ца авчинал нава авлий уцаву. Авгу бия цулкIлуйнсса. Сайки щаллусса кьини жу най буссияв цулкIлул ша бувгьуну, гьарца мурцIу-ккутIув, ххяллулун, ну­ххувунгу буруглай. Амма цуппа цулчIарив ххал шайсса тагьар дакъая. Жула Лакку кIанттулмур цулчIа хъиннува хIиллакарсса бухьунссия, оьруснал магьравумурнияр. Яла, нава хъуна хьуну махъ, ттун бувчIлан бивкIуна цукунчIавсса цулчIагу буниялану къабивкIшиву: дакI-аьмал аьчухсса ттула шяравучунал на, шагьрулул оьрчI, му кьяйдалий аьлахъан ан, жула зунттал кIанттул ххуйшивуртту ккаккан дан дакIнийн багьну бухьун­ссия. Ттун му авчинал цIагума дакIний дакъар, амма на мунайн хIакьинусса кьинигу барчаллагьрай ура.

Арсен Къардашов, Жанна ва Ссалам Хавчаевхъул

2

Цими никирайн дияннин­сса кIулли вин вила ппухълуннал нясав? Буси яла архманал цIа.

КIулли шанна никирайн дияннинсса. Амма на вания тинмай ттигу хIарачат банна му сияхI лахъи хьун дан. КъакIулшиврул цукуннив ламусравунгума агьан уллай ура.

3

Инсаннал хасиятраву винна яла ккарккун къаччимур лишан?

ДакIмяшъшиву, къащи, лажин ляхълахъаву.

4

Вила оьрмулуву яла алши бакъамур шин?

2010-ку шин. Му шинал аьпа­лухьхьун ларгссия ттул нину.

5

Яла алши бумур шин?

Мукунсса шинан на хIисав давияв 1985-ку шин. Цалчин, му шинал ттун бувссия душ. Хъиривва на лавгссияв Москавливсса шанма зуруйсса квалификациялул курсирдайн. Щалагу Совет Союзрая бавтIсса уртакьтурал дянив на увчIунав курсирал старостану. Хьуна тачIав хъамакъаритансса хьунабакьавуртту телевидениялул, театрданул ва кинорал асстуращал.

6

  ВичIара циксса арцу хьувкун, дигьаларгун дикIанссия вил дакI?

На мунил пикри буллай тачIаввагу къаивкIра, вайксса, тайксса тIисса хIисавртту – ми гьаваллавухсса затрур. Амма хьхьугу, кьинигу 50 шинал мутталий буллалисса ттула захIматран лавхьхьусса хIакь паччахIлугърал чулуха бакъар­хха тIисса пикригу бакIраву гьанайнма бикIай.

7

  Инсаннал тахсирдава­сса цумур тахсир хьунссия вища бигьану багъишла битан?

Ччимур тахсир, агарда оьшив­рий биян бувсса бакъахьурча.

8

Бувагу къабитан?

Лавмартшиву ва бухьттан бишаву.

9

Ссан диял къашай вил чIун?

Гьарца затирттан: дусшиврун, луттирдан, аьрххи-ххуллурдан… ЧIумущалсса хIакъи-хIисав ттул тачIаврагу даркьусса къадикIай. Бартбигьин аьркинсса мурадирттал бакIу цачIун хьувкун, чIун ссанчIаврагу диял къашай. Мунияту, гьарзатгу бакIрава бу­ккан бувну, ласара тайм-аут. Му чIумалсса ттул яла хьхьичIунми кумагчиталну шайссар тIабиаьт ягу диван.

10

Бартлавгун ччисса вила шанма мурад?

Ттула оьрчIал ва гъанминнал цIуллу-сагъшиву.

СССР-данул бакIрачIан бувкIмур Аьрасатнал бакIрачIан къабучIаву. Шамилчинмур мурад тIурча, цалсса битанна кьюлтIнува.

11

Вила оьрмулуву хъинну ххирасса кIантту бувгьусса шама инсаннал цIа?

Му суалданул ялун на ххи бавияв, «Нитти-буттая ливчуну махъ» куну. Цанбакъарча, винма оьрму пишкаш бувсса инсантал конкуренциялийн къабагьай­сса буну тIий. Мунийн бувну зумух ласунна шанна цIа: буттауссу Аьвдулхаликь, (щукру Заннайн, хIакьинугу сагъну-саламатну ­уссар); Шахшаев ЖахIпар – школалийсса ва оьрмулувусса ттула учитель; ХIамидов МахIаммад – ГТРК-лул председатель.

12

Вина кьамулсса чув адаминал сурат?

Яла хьхьичIунмур зат, ци ливккун бухьурчагу, чувшиву ядавур. Му мукъулва инсан буржлув уллалиссар яхI буну ялапар хъанан. Жулва, лакрал, гьарцагу заманнай бивкIун бур ччимур даражалий дахIалай учин бюхъайсса къучагъсса арсру, аьскартал. Вава зат цал ялагу мяйжан бувссар 1999-ку шинал ЦIуссалаккуй хьуну бивкIсса иширтталгу. ХIакьинусса кьинилия гъалгъа тIурчагу, на сивсуну зумух ласувияв кIия чувнал цIа – Аьвдурашид МахIаммадов ва Муслим Даххаев.

13  Винма ххуй бизайсса хъамитайпалул сурат?

ХьхьичIра-хьхьичI ттула нину Рукьижат – цила зумунусса «Мать Тереза». Мунил хъиншиву диял шайва щала щарнингу, бачIи МахIачкъалалунгу. КIицI дан ччай ура ттущала чIярусса шиннардий зий бивкIсса Людмила Погорельскаял цIагу – гьунар ххисса журналист ва бюх­ттулсса педагог. Телевидениялул 40 шинан хасну жу цачIуну чивчуссия «Здравствуйте, дорогие телезрители» тIисса лугу. Му лу жагьилсса журналистуран хъинну лякъайсса ххай ура.

14

Агарда бюхъайсса бивкI­­­с­сания, инава ци кIанттай, ци чIумал увну ва ци билаятрай яхъанай ччива вин?

Гьай-гьай, на Лакку кIанугу , Дагъусттангу, Аьрасатгу ссахчIав ва щихчIав баххана къабанна. Агарда зу цIувххуссания, ялагу чув яхьун ччива куну, на язи бугьавияв Италия. Ттун хъинну ххирар та улклуцIун дархIусса гьарца зат: кино, лаххия, дукра, футбол, живопись, музыка, архитектура… СияхI хьунссар ванияргу лахъи дан.

15

Ссаяту бикIай вил яла хъунмур пахру?

Ттулва захIматрал луттирай уттинин ца чичру дакъа да­къашиврия. Ур чинсса цучIав ттиликIрахгу акъанува, чIавама редакторнал пишалия айивхьуну, Гостелерадиокомпаниялул председательнал къуллугърайн иян бювхъунни ттуща. Ттул дакъар я дача, я къищусса машина, амма бур дакI ларну щяикIан шайсса кIива къатта – ца шагьрулий, цагу – буттал шяраву.

16

Цукунсса дур вил виятурасса къарязишиву?

Ттуща къахьунссар нава гьарца ххуллу-ххуттаву лазилавкьусса инсан ура учин. Къачан­сса чIун на харж дара оьванма­сса иширттангу. ДакIнийн бичавурттал лу чичинна тIий, ттигу айишин къахъанай ливчIун ура, бигьасса шартIирдай итабакьинну тIисса ттула дустал-издательталгу бунува. Философиялул зумуну жаваб дулурчарив, на учивияв: ттуятува нава рязину къаличIансса сававртту чIярусса чIалай дакъар, амма хъиннура чанссану чIалай дур рязину занансса сававрттугу.

17

Яла къаххирамур дук­ра?

ОьрчIний ттун къаххира­ссия шагьнал хъюруврал накь, та чIумал жул ичIура ми хъинну чIяруну дайсса дуну тIий бухьунссия. Амма дукра даврил чулухунмайсса ттул щарссанил бюхъулул на ми накьлищалгума дакьил хьун увунна.

18

   Яла ххирамур дукра?

ЦIарайх бувсса нувщи ва помидордащалсса ххайжани.

19

Ссаятусса бикIай яла хъунмамур хIучI?

Жува паракьатшиву дакъасса заманнай ялапар хъанай бухьувкун, аьмну инсаннавугу чан хъанай бакъар нигьлил ва ццахлил асарду: вилашиврийсса, оьрчIалшиврийсса, жула билаятралшиврий­сса. Дагъусттаннай тIурча, му тагьар хъиннура гужлан дуллай дур терроризмалуцIун, фанатизмалуцIун бавхIусса иширттал. Журналист хIисав­рай, бюхъай ттун ми циняв захIматшивуртту хъиннура хъунину чIалай дикIангу.

20

Хьуссарив вил оьрмулуву винна инара ттинин багъишла ритан къахъанахъи­сса къел?

Къархьуссар.

21

Лавгсса заманардавасса  цIанихсса инсантурава­сса цуманащал хьунаакьин ччива вин?

Щайх Жамалуттиннущал ва Аьли Къаяевлущал. Ялагу хьунаакьин ччива Сталиннущалгу – кьулчинмур векрай­сса ца яла азгъунсса, лаласун захIмат-жапасса фигура. Цур му: «вождь-тиран», ягу «вождь-победитель»? Шайссарив вай цанная ца батIул уван? Щайх Жамалуттиннуйн цал уттигу кIура аллай тIурча, ххи банна ца укунсса затгу. Ванан, Дагъус­ттаннал ва Къапкъазуллал хъунасса ишккаккун, 220 шин кIицI лаглагисса гьантрай хъинну къювусса ихтилатру сукку хьуну бу­ссия МахIачкъалаливсса кучалун ванал цIа дизаврил ва гьайкал дацIан даврил хIакъиравусса. Жуйва, циняв бур учинсса лак­райсса, буржри му масъала чулийн буккан баву!

22

Цукунсса бур, вил пикрилий, лакрал миллатрал яла хъунмур буру­ккин, цукунсса бур мунил ялун бучIантIимур?

Жул телевидениялий ду­ссар «Каменные звезды Лакии моей» тIисса ххаллилсса киносурат, жула Лакку билаятрангу, Лакку билаятрайсса циняв щархъангу хас дурсса, миннул бакIрачIан букIлакIисса пашмансса кьадар ккаккан буллалисса, бусласисса. Руслан Башаевлул 99 сонетравусса 99 къювугу миккунна нанисса ду­ссар. Цал жува, чан-чанну тIий, хъанай буру жула тарихийсса щархъацIа, яла – мазрацIа, яла – миллатрацIа. Жущава, циняв лакращара тIутIисса, бюхълай бакъар жула миллатрал кказитгу, театргу, радиогу багьай­сса куццуй дуруччин, миннул чIарав бацIан. ТIайлассар, бур цаппара, му кIанттул агьамшиву кIулну, чIарав бацIлайнмассагу. Амма ми хъинну чансса бур. Жунма цинявннан – чантI увку­сса чиваркIуннан, аькьилтуран, бизнесментуран, дунияллий бур учинсса лакрал экономистуран цачIун хьун аьркинссар му мурадирал ххуллий. Бур жула итххявхсса министр­тал, бур Думалуву депутатътал – хьхьичIвассагу, уттиссагу. «Лакку кIанттул хIакьинуссагу, гьунттийссагу кьини» тIисса операция сукку бан аьркинссар цIуницIакул, цIусса гъираращал. ДакIгу дарцIуну ура, му процессрал хьхьичIунмур ххуттай бавцIунма бикIанссар ттунма ххирасса «Илчи» кказитгу тIий.

23

Ци дахчилай дур хIа­кьину Дагъусттаннахун, цил аьнтIикIасса кIанттун ва надирсса миллатирттан лав­хьхьуну, ххуйнугу, ххаллилнугу ялапар хъананшиврул?

Дахчилай цичIавгу да­къассар, так цивппа дагъусттанлувтал личIаннин. Совет заманнай дикIайссия «Цал Ватандалул пикри бува, яла – вила» тIисса лозунг. Муния махъ дуркIунни чIунну, оьрусрайва учин, «Кто смел, тот и съел» тIисса сериялувасса. Кув къучитурал къанихшиву дур дазурдава лирчуну нанисса. Бензоколонналул ялувгу дуссар бензоколонна, ми сававну бачIи шагьру гьаваллавун гьаз хьун бюхъаврил дард дакъассар дурагу. Къатлул ялувгу бувну буссар къа­тта, цIакьшиврул шартIругу дурагу къадурурччунура. ЧIунни жунма буруган къадарккусса дагьанттавух. Махъсса ппур­ттуву республикалий сукку хьуну бур жулла ичIалу жура марцI дуллалисса кунмасса процесс. Халкьуннал хьхьичI марцI хьун цакьнива буржлувсса инсанталгу чансса бакъар. Яхъанай ля­къиннав жува, жула оьрчIру лази-лавкьусса Дагъусттаннай.