Аьрасатнал аьрали тарихрава

1769-ку шинал декабрь зурул 9-нний Екатерина II цIакь дурссар яла бюхттулмур аьрали награда – орден Святого Георгия. Георгиевская лента хьу­ссар цинявппагу заманнул вир­ттал цачIун буллалисса лишанну.

Георгий Победоносецнал кьини лахъа-хъун бувайссар Совет Союзрал ва Аьрасатнал вирттал, Славалул ва Святой Георгийл орденнал кавалертал. Октябрь революция хьуннин ва кьини лахъа-хъун байсса бивкIссар цинявппа Георгийл цIанийсса наградартту ларсми – цIа дурксса полководецтал А. Суворовлуя, Г. Потемкиннуя, М. Кутузовлуя байбивхьуну, Георгийл хачру ва медаллу лайкь дурсса саллатIнайн, матростурайн ва къазахътурайн бияннин.
Георгийл кавалертурал байран паччахIнал чIумалсса Аьра­сатнаву махъра-махъ бюх­ттулну кIицI ларгун дур 1916-ку шинал. 1917-ку шиная махъ орденгу, байрангу дукьан дурну диркIссар. 2000-ку шинал август зурул 8-нний цIу дуккан дур­ссар Святой Георгийл орден Аьрасатнал яла бюхттулмур аьрали награда хIисаврай. 2007-ку шинал цIу дуккан дурссар цурда байрангу.

Святой Георгийл орден ду­ссар мукьва даражалул. Оьруснал орденнаву ца ва орденни так аьралуннавусса лайкьшивурттахлу дулайсса. 1849-ку шиная байбивхьуну, ордендалул кавалертал лахъайсса бивкIссар хасъсса мармарчарил улттайн Кремлилувусса Георгийл залдануву. Щалагу Аьрасатнал тарихраву мукьрагу даражалул Святой Георгийл орденну ларсъсса мукьа инсан ур: генерал-фельдмаршал Михаил Кутузов, генерал-фельдмаршал граф Михаил Барклай де Толли, генерал-фельдмаршал граф Иван Паскевич-Эриванский, генерал-фельдмаршал Иван Дибич-Забалканский.

***
1877-ку шинал декабрь зурул 10-нний оьруснал аьралуннал лавсъссар Болгариянавусса туркнал къала Плевна. Ва ххувшаврил ахир дурссар Оьруснал ва Туркнал дяъвилун. Къалалул цIаний мукьра талатаву хьуссар. Талатавурттаву оьруснал аьралуннава 192 инсан ивкIуссар, туркнал аьралуннаву 6 азара ивкIусса хьуссар, 44 азара ясир агьссар. Плевна къалалул вирттаврал аьпа абад бувссар 1887-ку шинал Москавуллал Ильинский сквердануву гьайкал хIисаврайсса чIиви килиса бувну.

***
1788-ку шинал декабрь зурул 17-нний кIинияз Григорий Потемкиннул каялувшиндаралусса оьруснал аьралуннал лавсъссар ЛухIи хьхьирил зуманивсса туркнал къала Очаков.1887-ку шинал май зуруй Екатеринал аьралуннавасса 50 азара инсан, Буг нехгу лархъун, Очаков къалалучIан бавчуссар. А.Суворовлул маслихIат бувссар Лиманнал флотилиялущал архIал гьужум бувну ласун къала, Потемкиннуллив му ласунсса цала план диркIссар, амма мунин тIайлабацIу къавхьуну, декабрь зурул байбихьулий гьужум бан пикри хьуссар.Та оьну дяркъусса кIи халкьуннал бусалдаравун дагьну диркIссар. Ясир агьсса къалалул комендант ХIусайн-паша цачIана увцуну бувкIсса чIумал Потемкиннул увкуссар: «Вил тарсшиву сававну вайксса оь экьи бувтIуссар»,- куну. Комендантнал жаваб дуллуссар: «Лагьу-лахъунтту ссан аьркинни, нагу, ина куна, ттула бурж бартбигьлай ивкIра, ахир кьадарданул дунни».
Очаков ласаврихлу Екатерина II дуллуссар Потемкиннун та чIумалсса яла бюхттулмур полководецнал награда – 1-мур даражалул Святой Георгийл орден, мукунна бирлиантирттал бувщусса ххич ва 100 азарда къуруш. Наградартту ларсъссар къала ласлай бивкIccа цайминналгу. Очаков аьрали школану хьуссар яла махъ хьхьичIунсса полководецтал хьусса П.Багратионнун, М. Барклай де Толлин, М.Кутузовлун, М.Платовлун, А.Суворовлун.
1791-ку шинал Ясскалий дурсса дакьаврил икьралданийн бувну, Очаков АьрасатнацIун цIакь хьуссар. Ванийну Аьрасатнаща Къирим туркнал биялдарая мурахас бан бювхъуссар.

***
1790-ку шинал декабрь зурул 24-нний Александр Суворовлул каялувшиннаралусса оьруснал аьралуннал туркнал къала Измаил лавсъссар. Измаиллайн гьужум бансса амру бувну бивкIссар Кьиблалул аьралуннай каялувшиву дуллалисса генерал-фельдмаршал Г. Потемкиннул. Ва туркнал ца яла цIакьмур къалалун ккаллину бивкIссар.Къалалул 35 азара инсанная хьусса гарнизон бивкIссар. Комендант Айдозли-Мехмет-пашагу кьянкьасса адимина ивкIссар. Оьруснал аьралуннал хъуниминнан бувчIлай бивкIссар къала бигьану ласун къахьунтIишиву. Мунияту Потемкиннул къала лавсъсса къучагъшиву цаягу генералнаща дан къахьунтIишиву чIалай, Измаиллайн гьужум бан тапшур бувссар А.Суворовлуйн. Суворов ряхва гьантлий хIадур хъанай ивкIссар гьужум бан. Муниннин хьхьичI Суворовлул чивчуссар къалалул хъунаманачIан ультиматум баян буллалисса чагъар: «На ттула аьралуннащал къалалучIан увкIун ура. 24 ссят дуллай ура пикри бан. Жул гьужум – зул бивкIур». Къалалул комендантналгу лайкьсса жаваб дуллуссар: «Дунай нех махъуннай дачинтIиссар ва ссав аьрщарайн дагьантIиссар Измаил канийн бучIаннин», — куну. Суворовлун ва мунал штабран бувчIуссар турк жан дукканнин талан най бушиву. КIюрххицIунмай байбивхьуссар къалалийнсса гьужум. Ва талатавриву оьруснал аьралуннаву 4 азара инсан ивкIусса, 6 азара щавурду дирсса хьуссар, туркнал аьралуннава 29 азара инсан ивкIуссар. Къалалул комендантну М.Кутузов ивтссар.

ХIадур бувссар А. Аьбдуллаевал