«Буттал тIайлашиву ва ниттил кьянкьашиву дусса ия МахIач»

МахIач МахIаммадовлун хьунтIиссия 85 шин

[dropcap]Ш[/dropcap]колалий дуклакисса чIумал бувккуцири луттирдава ца яла дакIний ливчIмурну хьуна Абачара ХIусайнаевлул «Бадрижат». Цина ччиссаннал оьттух­лу кьисас лавсъсса къучагъсса зун­ттал душ

 цукссагу хIаллай жул, архIал дуклакисса душурваврал, пикрирдава буклай бакъая, ци бувкIунавав ганил бакIрачIан, тIий.


[dropcap]Я[/dropcap]ла махъ, шагьрулий дуклакисса чIумал, ца лакрал батIаврий, аьлимчу МахIач МахIаммадовлул ихтилатрая махъ, щилъяв бувсуна «Бадрижат» тIисса кьиссалул героиня МахIачлул нину Бариба диркIссар куну.
Бюххансса бия МахIач Ма­хIам­мадовлул ихтилат – лакрал миллатрал чумартсса тарихрая, хIакьинусса кьинилия (97-ку шин) ва гьунттийсса кьинилул буру­ккинттарая. Гания мукьахгу МахIач МахIаммадовлул байсса ихтилатгу, кказитирттайсса макьаларттугу дикIайва дунияллух цала ургаву дусса, цала кьянкьасса хIучча бу­сса. Студентътуралгу га кIицI айва дакI марцIсса, яхI бусса преподавательшиврий. ХIакьинусса кьинигу дакIнийн бичлан бикIай ганал лекцияртту.
ЮбилейрацIун бавхIуну, Ма­хIач дакIнийн утан жу хьунабавкьуру ганал кулпат Розащал ва хъунмур душ Лайлищал.
ЧIявусса баяйва, Роза МахIач­лул хъуннасса эшкьи-ччаврий бувцу­ссар тIий.

Караматсса иш. МахIач МахIаммадовлун шанна шин хьусса чIумал Барибал ванащал архIал бувгьусса хъюртул мурхь, цува ивчIайхту, кьавкьун лавгунни тIар.

— Ча, цукун дайдирхьуссия зул эшкьи? – цIухлай бура Розахь.
— МахIачлул цIа ттун ччя-ччяни душварая баяйва, МГУ-лул аспирантурагу къуртал бувну увкIун, пединститутраву дарс дихьлай ­уссар тIий. Ттухьра дарс къадишайва. Цува кIугу-къакIулссия. КIул хьуссара аьпабивущал Абачара ХIусайнаевлул ужагърай. На Качардущал чIивинияцIа ца классраву дуклай буссияв. Жул дусшиву хъуни хьуну махъгу дякъалирчIуна. На Туркманнава шихунмай бувкIун, пединститутрал 2-мур курс къуртал буллай буссияв. Ца базилух хъамалу лавгун бунува, гайннанний МахIачгу ия. Гьай-гьай, ябацIансса, оьвхъусса жагьил ия. Мукьилчинмур курсирай ккалаккисса чIумал жун хъатIи був­ссия. Ттун ганаву яла-яла ххуй дизайсса хасият дия дакI марцIсса, яхI-къирият дусса ушиву.

Кулпат Розащал

Цанма заралнугу, цала пикрилия къауккайва. Заманалух урувгун, щин нанинийн чIатIа щайсса акъая. БакIраву ва дакIниву бумур мазрайгу бусса ия. Му хасият буттаха лархьхьусса дур учайва Барибал. Мунал ппу АхIмад Ккуллал райкомрал цалчинма секретарьну зий ивкIссар. ПаччахIлугърал давурттай зузи­сса къуллугъчитал дяъвилийн къабуцайсса бивкIхьурчагу, дяъви байбивхьусса ппурттуву Москавлив курсирдай уну, гиччава цалчинсса гьантрайва лавгун ур цала хушрай, ватандалийн дурксса кьини лахъаву гьарца чувнал буржну чIалай. Барзру чIарах букканнин Харьковрая дуркIун дур ятIа-тIар бакъа акъа хьуссар тIисса тил. Амма Барибал му хавар гъан-маччацириннан кIул хьун къабивкIун бур, оьрчIру хъуни хьунцIа.

[dropcap]Б[/dropcap]уттал тIайлашиву ва ниттил кьянкьашиву МахIачлувугу дия. Цаягу ректорнаща лахIан ан къавхьуссар цала тIимуния. ОьрчIан кьимат биша тIий, миннатирттай бувкIсса ниттихъахьгу: «Зу ттухь ци тIий буру, зула оьрчIахь дарс лахьхьияра учара. Ва лахьхьин захIматсса математика дакъархха, луттирая бувккуну, лахьхьин шай­сса дарс дур. На цухьлул хIурмат бувну, зул оьрчIан кьимат бишаврия ци хьунссар?» — тIун икIайва.
— Вин кIулссияв Бариба? Цукун дакIний ливчIри вин га?
— На МахIачлун хьусса чIумал, Бариба шануцIух бия. Гьарца чулуха гьунар бусса хъамитайпа бивкIун бур, кIулминнал бусавурттайн бувну, ччимур тагьарданува буккан­сса ххуллу ласун бюхъайсса.

«На ссаячIав нигьа къабусай­ссияв», — учайва.
Москавлив МахIач дуклакисса институт, цимирив курс къуртал байхту, лавкьуну, ччима ччинийн дуклан насияра куну бивкIун бур. МахIач МГИМО-лийн уххан ччай, къакьамул увну ур, Дагъусттаннайн насу куну. Му чIумал Бариба лавгун бур МолотовлучIан. Ганах вичIигу дирхьуну: «Ттун бувчIунни. Иван шихунай, МахIаммад тихунай. Амма ссал цIанирикьай ттул ласнал АхIмадлул жан дуллу­сса», — куну, щябивкIния лавай бивзун бур. Муния махъ дуллуну дур МахIачлухьхьун МГУ-лувун уххан­сса направление.
ЗахIматсса дяъвилул шиннардий лас ивкIуну мюрщисса оьрчIащал личIарчагу, гай ли­ккурттай бацIан баврицIун, шанмагу оьрчIал Москавлив ларайсса кIулшиву ласун бувну бур.

[dropcap]М[/dropcap]ахIачлущал Розалгу, хъунигу бувну, ларайсса кIулшивуртту ласун бувну бур мукьва оьрчI (шанма цила, ца МахIачлул хьхьичIмур кулпатрал арс).
— Жула кIулшивуртту хIакьи­нусса кьинилун тIалавну къаляркъуну, жун цинявннан багьунни ялун ххисса пишарду ла­хьхьин. Амма жул оьрмулуву яла дучIину ляркъуссар буттал дирхьуми дарсру, — буслай бур Лайли. — Буттан тIайлашиву гьарзат­раву ччан дикIайва. Му чулуха цала оьрчIайгума рахIму къабайва. Ца кьини щала курсирайн баян бунни:
«Зу цинявннал экзамен тту­хьхьун дулунтIиссар. Ттул душнил кафедралул хъунаманахьхьун дулунтIиссар», — куну.
«Циванни, мунилния ххуйну дарс лахьхьай», — тIутIисса душварахьгу: «Лахьхьайхьурча, нигьабусан аьркиншиву дакъассар», — увкунни.

[dropcap]Л[/dropcap]авгра кафедралул хъунаманахьхьун экзамен дулун. Съезд­рал материаллая ва цIуххай, та цIуххай. Биялсса суаллугу буллуну, ххюва бивхьуну тIайла бувккунна.
Ца цамургу иш буттал тIайла­шиву жуйнна къарши дарцIусса. Цавагу мукьва бакъа дуклакисса студентътуран «Эльбин» банкрал стипендия буллай буну, марцIсса ххювардай кьатIаллил билаятир­ттал факультетрай дуклакисса жул уссу МахIаммадгу ия ккаккан увну. «Аьркин бакъар ттул арснан», — куну, цама студентнал цIа дуллуну дия буттал, цала арснан буллунни къаучиншиврул.

Гьашину ххюра шинни бу­тта жущал акъа. Гьай-гьай, акъа­шиву асар хъанай бур. Буттал маслихIатру биял хъанай бакъар. Амма ца ххаришиву дур дакIниву – буттал аманат биттур бан бювхъуну. Ганан хъинну ххирая цала буттал къатта. Гьашину 120 шин хьуссар кIа къатлун. Цува ивчIан зурдардил хьхьичI, ттул кагу цала карунниву чIувин дурну, аманат бувна: «Вил дакIгу, пикрирдугу ттулмуничIан гъансса буну тIий, аманат буллай урача, ттул бу­ттал къатта лекьан мабитара», — куну. Уттинин ка хъирив лаллай да­къая. Гьашину бутталгу, къатралгу юбилей хъанай духьувкун, гьарзатгу кьариртун, кIайннуха зий бивкIра. Зунттал къатрал аслишивугу зия хьун къариртун, цIу буккан бувну буссар. Къатри цIу дуккан дурукун, кIинмай занансса гъирагу ххи хьунни, буттал рухI зана хьу­сса кунна.

Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал