Жула жагьилтурал яла хъунмур приоритетну ччива дуккаврил культ»

Буйдалавл арс Арсен ХIусайнов
Угу-увну, хъунагу хьуну ур Лаккуй, ЧукIуннал шяраву. Був­ккуну бур Москавуллал авиациялул институтрал аспирантура.

Дурурччуну дур докторнал диссертация. Ванал кIунттила дур­ккун дур 200-нния лирчусса элмийсса давур­тту, миннувух монографиярттугу, учебникругу, элмийсса статьярттугу автор хIисаврайсса ацIрахъул изобретениярттугу. Обороналул ва мюхчаншиврул академиялул академик, РАРАН академиялул советник. АьФ-лул лахъсса профессиональный ду­ккаврил ХIурмат лавайсса зузала, профессор. Хъинну агьамсса ва хъунисса бур ванал бартбигьлагьи­сса жяматийсса къуллугъругу. Махъсса 25 шинал мутталий Арсен ХIусайнов хъинну тIайлабацIу буну зий ур «Да­гъусттан» Москавуллал культуралул центрданул Президентну.

1. Цукунсса хьуна оьрчIний вийнма яла гужсса асар биян був­сса зат, иш?
-Ттул оьрчIшиву тIайла дар­цIуссар тай «оьсса-кIусса» дяъвилул шиннардийн. Тай шиннардива ляличIинува дакIний ливчIмургу ци бия учирча, дакIний ливчIуна хъаннил маоьрду, сайки гьарца къатлул бакIрах чIумуя чIумуйн хIасул хъанахъисса аьтIавуртту. Жу, оьрчIру тIурча, ваца кьюкьри дархIусса кунма, занай бикIайссияв бивкIулул кIанттурдацIух, бачIла­чIисса цадакьалул кьисмат жунмагу бияншиврул – кIюлаччатI, ба­къухъ, нис, дикIул касак.
2. Цими никирайн дияннин­сса кIулли вин вила ппухълуннал нясав? Буси яла архманал цIа.
-Буйдалавхъал тухум ЧукIуннал шяраву ца яла хъунмасса, сий ду­сса тухумну бивкIссар мудан. Цуппагу ляличIинува дуккаврих гъира бусса бивкIун бур. Му тухумрал вакилтал, хаснува махъсса никирттал инсантал чIявуми лахъсса кIулшиву ларсъсса бур – хъунмурчIин хIакинтал, учительтал, финансирттал ва экономикалул зузалт. Так нагу, ттул арсругу техникалул элмулухун машхул хьу­сса бур. ХхюцIаллийсса шиннардил мутталий ттула элмийсса даврищал архIал на нани дурну ура ракетарттал ва космосрал инженертурал хъиривлаявурттацIун дархIусса педагогикалул давугу.
Ттун хъунмасса пахругу бикIай ттула тухумрая, кIулли ряхра никирайн дияннинсса ппухълуннал цIардугу.
Ттаттал ттаттал ттатта – Мамма. Ттаттал ттатта Буйдалав (1834 ш.) Бусласаврийн бувну жяматрал дянив мунал диркIун дур хъунна­сса авторитет.

встреча с Манаровым и Гамзатовы

Ттаттал ттатта – ХIусайн (1851-1941) АцIния ххюра шинал му­тталий ва зий ивкIун ур шяраваллил юзбашину. Ттун дахьа­сса дакIний дур мунал сурат, му ивкIусса чIумал ттун диркIун дур кIира шин ва дачIи.
Ттатта – ХIажи (1882-1957 ш.ш.). Мунал ттун бувгьуссар бу­ттал кIантту. Мунайхчин ттун ххира хьуна захIматгу, ттуйн мунал чайва «ва захIматрал мархха ур» увкуну.
Ппу – Буйдалав (1910—1944 ш.ш.) Му лавгуна дяъвилийн. МакIра кунма дакIний бур ппу ­аьрайн тIайла уклай бивкIсса куц, му чIумал ттун шавай дия шанна шин. Талай ивкIссар Кьиблалул фронтрал 44-мур Армиялуву. Бивт­ссар цIанихну талатаврил ххуллугу, тархъан буллай ивкIссар Моздок, Батайск, Ростов-на-Дону, Таганрог, Мелитополь. Мунал жангу дуллуссар Днепр нех лахълай нанисса ппурттуву, 1944-ку шинал дайдихьулий. Мунаясса махъва-махъсса чагъар бувкIун бивкIссар 1943-ку шинал декабрь зурул 23-нний. Ростов душманнаща тархъан буллалисса чIумал, буттал тIайла бувккун бия Лакрал райондалул захIматкашнайнсса чагъар, фронтрансса кумагран ца хIарачат ххину зузияра тIисса оьвчаврищалсса. Му чагъар бивщунугу бивкIссар райондалул «Ххяхха баргъ» тIисса кказитрай.
Ттул хъунама уссу – Аьбиди (1936-1999 шш.) . Дагъусттаннай машгьурсса ишккаккуя, Зий ивкIссар учительну, завучну Гимриллал ва Щаржавуллал школар­ттай, Министртурал Советрал аппаратрай, Республикалул каялувчитурал кумагчину, Верховный Совет­рал давурттал каялувчину – ххаллилсса профессионал.
Машаллагь, ттунгу, ттул оьр­чIан­гу оьрмулуву эбратрансса, цаха лащан хIарачат буллансса чан­сса бакъар. Аллагьнал кабакьирча, ттул бур хъунмасса гъирагу, хиялгу, ттула тухумрал тарих цачIун бувну, ца чIиви-хъунсса жуж чичинсса.
3. Инсаннал хасиятраву винна яла ккарккун къаччимур лишан?
-Инсан аххаву.
4. Вила оьрмулуву яла алши бакъамур шин?
-Яла захIматми шиннугу на ккалли дара ттунма яла ххирасса инсантал чIун дияннинма дунияллия лавгсса шинну — нину Аьишат (58 шинаву), уссу – Аьбиди (62 шинаву).
5. Яла алши бумур шин?
-Ттула душ ташулул хьусса 1997-ку шин ва арснан хъатIи бувсса 2018 шин.
6. ВичIара циксса арцу хьукун, дигьаларгун дикIанссия вил дакI?
-Арцу тачIаврагу диял хъанай къадикIайнуккар, дуссаксса ялагу ччан дикIайсса хасият дур инсаннал. На тачIаввагу, шай-къашай бувну, чIярусса арцу лякъин хIарачат буллай къаивкIссара. Цала захIматрацIух ва бюхъулуцIух хIалалну ляркъумунилли инсаннал дакI паракьатну ядайсса. Ттун чIявуну цIими шай тай олигархтурай, хIат дакъа чIярусса хъусгу ххяп дурну, яла нигьал ва ццахлил дянив ялапар хъанахъисса, законнал ялув зурзу тIийнма заназисса. Арцул аьдадгу диялсса душиврун ккалли бара, агарда миннуцIух, ттула кулпатгу ябувну, оьрмулул дянивсса шартIругу дуруччин бюхълай бухьурча.
7. Инсаннал тахсирдавасса цумур тахсир хьунссия вища бигьану багъишла битан?
-ХатIалийсса тахсир.
8. Бувагу къабитан?
-Банна тIий бувсса оьбала.
9. Ссан диял къашай вил чIун?
-Ттун тачIаврагу диял къашай чIун. ЭлмулуцIунсса даву, педагогнал даву, чIярусса жяматий­сса давуртту, ичIувасса мурадру — миннун хъуннасса чIун аьркинну дикIай. ТIайлассар, дур ца ххассалшиву – шаппасса циняв къайгъурду ласай ттул кулпатрал цийнма.
11. Вила оьрмулуву хъинну ххирасса кIантту бувгьусса шама инсаннал цIа?
-Ттул оьрмулуву ляличIиссава кIантту бувгьусса инсанталну хъанахъиссар нину, уссу ва ттулла щарсса.
12. Винма ххуй бизайсса хъамитайпалул сурат?
Ттула оьрмулул дус.
13. Вина кьамулсса чув адиминал сурат?
-Совет Союзрал кIийла Виричу, летчик-испытатель АхIмад-Хан Султан.
14. Агарда бюхъайсса бивкI­ссания, инава ци кIанттай, ци чIумал увну ва ци билаятрай яхъа­най ччива вин?
-Ттула буттал шяраву ЧукIнав, Лакку кIанттай, Дагъусттаннай.
15. Ссаяту бикIай вил яла хъун­мур пахру?
-На пахрулий уссара ттула ппухълунная, нитти-буттая, оьрчIая, оьрчIал оьрчIая. Нагу, ттул кулпатгу ххишала бакъа рязину буссару, 50 шинал лахъишиврий Москавлив яхъанайгу бунува, ичIура жущара дуруччин бювхъуну тIий жула зун­ттал, Дагъусттаннал ххуйшивуртту, душнилгу, арсналгу ташурду жулаламиннал дянивсса хьуну тIий.
16. Цукунсса дур вил виятурасса къарязишиву?
-Ттун къаоькки дизай ттула хасиятрал язи-язими лишанну.
17. Яла къаххирамур дукра?
-Ттул дакъассар къаххирасса дукра, дукралий на хъихъисса акъа­ссара. Гъирарай дукара ттула кулпатралгу, душнилгу, арснал щарнилгу дурмур.
18. Яла ххирамур дукра?
-МечIал, щюлли урттул ххункI­ру, лакку гьавккури, ккунукрал ххункIру букара ца иштахI ххишалану.
19. Ссаятусса бикIай яла хъунмамур хIучI?
-Дяъвилул нигьачIин, террорданул актру ва цичIав тахсир бакъа­сса инсантурал чулухуннайсса агрессияртту.
20.Хьуссарив вил оьрмулуву винна инара ттинин багъишла ритан къахъанахъисса къел?
-Ттущара ттунна багъишла ритан къахьунсса къел хьусса ххай акъара. Так дакIниву ливчIун бур, сагъну дунура, ттулла ниттих аьркинссаксса къулагъас дан къархьуннихха тIисса асар.
21. Лавгсса заманардавасса цIанихсса инсантуравасса цуманащал хьунаакьин ччива вин?
-Ччива хьунаакьин ттула тухумрал бакIнясаврайсса бутталгу, ниттилгу лякьлуйхсса ппухълуннащал.
22. Цукунсса бур, вил пикрилий, лакрал миллатрал яла хъунмур буруккин, цукунсса бур мунил ялун бучIантIимур?
-Лакрал хIакьинусса ца яла къювуми, ялув бацIан аьркинми масъаларттуну, ттул пикрилий ккалли хъанай бур:
-ниттил маз, миллатрал культура, аьдатру ядаву;
-лябукку буну зузи даву инфраструктура, шяраваллавунсса ххуллурду багьайсса куццуй баву, газ буцаву, фермертурал мюрщи хозяйствартту зузи даву, инсантуран зунсса кIанттурду хьун баву, социал журалул, туризмалул ва культуралул объектру зузи даву;
-кIулшивуртту ласласаву ва жагьилтал буттал кIанттухсса ччаву ххину тарбия буллалаву.
Зунттал кIанттайсса районнахсса, кIиккусса агьалинал багьу-бизу буруччавнрихсса къулагъас (республикалулгу, федералданулгу) дикIан аьркинссар муданнасса ва асар хьунсса. На дакI дарцIуну ура, жула буттал аьрщарайсса тIабиаьтрал ххуй-ххаллилшивугу, марцIсса гьавагу, экологиялул узданшивугу хIисавравун ларсун, жула Лакку билаятгу утта буккантIишиврий, кIанивун цIусса рухI дучIантIишиврий. Гьаксса ччива му мурад жула оьр­­мулийва бартлаглай байбивхьуну.
23. Ци дахчилай дур хIакьину Дагъусттаннахун, цил аьнтIикIасса кIанттун ва надирсса миллатир­ттан лавхьхьуну, ххуйнугу, ххаллилнугу ялапар хъананшиврул?
-Дахчилачиминнул яла хьхьи­чIунмину дур:
-кадрардал гъургъаза, хаснува каялувчитурал дянивсса;
-дакъашиву лябукку буну хьхьичIуннай нани дансса аьщуйн щусса программартту;
-бакIрая ччаннайн дияннин коррупция;
-чиновниктал чантI увкусса бакъашиву ва миннал даврил ялув кьянкьасса контроль бакъашиву.
Цила аьнтIикIасса кIанттул ххуй-хъиншивурттугу, тIабиаьтрал ва инсантурал ресурсгу хIисавравун ларсун, бакI буну ялапар хъанарча, Дагъусттан чара бакъа би­кIант­Iиссия Аьрасатнал регионнал дянив ца яла хьхьичIунмурну.

ХIадур бувссар
Р. Башаевлул