Памир зунттал бюхттулнийнсса аьрххи

[dropcap]Н[/dropcap]ава альпинист акъанугу, ттуву чIун-чIумуй зунттайн ла­хъавансса гъира бухкъалагай. Ва ххуллух на лавгра Памирдайн, Къиргъизнал ва Таджикнал дазуйсса Пик Ленина тIисса зун­ттуйн лахъан. Ванил лахъшиву дуссар 7134 метра.

Муксса лахъсса зунттуйн на ттинин лавхъун акъаяв. Ваниннин яла лахъну лавхъсса зунттуну хъанай бия шанна шинал хьхьичI нава гьаз хьусса Американал континент­райсса Аконкагуа тIисса зунтту, цил лахъшивугу хъанахъи­сса 6962 метра.
Июль зурул 13-нний на левх­ссияв Москавлив, тиччагу – Ош тIисса Къиргъизнал шагьрулийн. Ттущал архIалсса группалуву, нава къахIисавну, ия ялагу 12 инсан – ми бия Аьрасатнал личIи-личIисса шагьрурдая бувкIсса, ца чил паччахIлугъраяссагу ия. Группалул хъунаману уссия ттуна хъинну ххуйну кIулсса Владимир Котляр, цувагу тамансса лахъшивуртту тимар дурсса, масалдаран, дунияллий яла лахъсса Эверест тIисса зунттуйн кIийла лавхъссар. Му акъасса, ялагу ххюя гид уссия жущал.

Ца-кIива махъ учинна Ош шагьрулиягу. Цинявннан оьрус маз ххуйну кIулну бия, ччиманахь ччимур зат цIуххин хъанай бия. Идарар­ттайсса дикIу, ттучаннайсса дикIу, циняв чичрурду дия къиргъизнал мазрайгу, оьрус мазрайгу. Шагьру уздан­сса, лазилавкьусса бия. Хъиннура ккаккан ххуйсса, авадансса къатри дакъанугу, гьарца кIанай марцIшиву дия.

[dropcap]О[/dropcap]ш шагьрулий щаллу дакъамургу щаллу дурну, июльданул 16-нний, кIюрххил, жу, ца чIиви автобусрай жулва бузагу бивхьуну, кIилчинмур чIиви автобусрай жувагу щябивкIун, бавчуру зун­ттал чулийнмай. Ххуллийх най 7 ссятгу дурну, бивру 3600 метралул лахъшиврий бивхьусса гьанумур (базовый) лагерданийн. Шикку оькки­сса тагьар дакъая, чятирду гьарта-гьарзасса бия, чани бия, лажин-ка шюшинсса кIанттурду бия, за дукаву хъунма-хъунмасса чятирдануву дия. Шикку жун кIира хьхьу рутан багьлай бия. Хъирив кьини, акклиматизация хIисаврай, 700-метралул лавайгу лавхъун, махъунмай бувчIру. Шичча хъинну ххуйну чIалай дия Пик Лениналул бакIгу.

Июль зурул 18-нний, мукьах рюкзакругу бивщуну, жу бавчуру 1-мур лагерданийн, ххюра ссят хьуна кIиккун биян. КIиччаллил лахъшиву дия 4400 метра. Хъиривмур кьини бигьалагай кьини дия, дунугу, жу лавгссияв кьурумикIирайн (ледникрайн). КIикку вардиш хъанай буссияв, къатмахругу чакмардацIун дархIуну, микIирайн занан, бавхIусса хьхьа ишла бувну, ялавай бучIан. Вай гьарзат аьркин шайссар яла зунттуйн лавхъун нанийнигу, ялавай учIлачIийнигу.

Июльданул 20-нний жу бивзру хьхьунил ссят 3-нний. КьацI-мацIгу увкуну, жулла лаххаймургу ларххун, аьркинмур рюкзакирттавугу дирхьуну, ненттабакIрай чирахъругу лавхъун, ссят 4-нний бувк­ру ххуллийн 2-мур лагерданул чулийнмай. Му лагерь бия 5400 мет­ралул лахъшиврий. КIира километ­раксса ххуллийх кьурумикIирайх найгу бивкIун, бивру лахъазандалул лув. КIикку жу лялух страховкардугу дархIуну, чакмардацIун къатмахругу дахIарду. Яла, 3-4 инсан цачIун хьуну, цаннацIун ца хьхьу­ттайгу бавхIуну, бавчуру лахъазан лахълай. Лахъазан дия ххишала дакъа захIматсса ва нигьачIийсса. БакIлавай лавхъун наниссаксса хIаллай хьунадакьлай дия хъинну куртIсса хъяк­рурду, цаппара дия 40-50 мет­ралул куртIссагума. Хъякрурду хъиннура гьартасса кIанай гайннуйх бия муххал чурттурду бивхьуну, шия тийн лахъаншиврул. Чани хьувкун, ненттабакIрайсса чирахъругу бувкьун, бургъия ва марххал­ттания буруччайсса яру бишарду.

Тамансса захIмат хъанай бия бакIлавай най. Цуксса захIматнугу, лахъазан ла­хъарду. Гания махъгу мадарасса хху­ллу бия лагерданийн бияннин. Цал ялавай бачин багьлай бия, яла – кьасса кIанайх, ялагу – бакIлавай. Махъра-махъсса мет­рарду ритайни, чур­ххай хIал ливчIун бакъая. Цукуннугу бивру лагерданийн. АцIра ссят ва дачIи хьуна жул кIиккун лахъан.
Лагерь бия хъинну сант дакъа­сса кIанай. Чятирду бия тIайланма кьурумикIирай бивщуну, цуппа кIанттугу зун­ххисса бия. 1990-ку шинайннин кIа лагерь бивкIссар кIанияр чансса ялавайну, кьасса кIанай, марххалттаний. Амма 1990-ку шинал, загълунсса марххалттанил лахIуни дурккун, щала лагергу ппив бувну, 43 альпинист ивкIуссар цал архIал. КIа балаллува ххассал хьуссар увагу 2 альпинист. Тания махъ лагерданийсса чятирду бишлай бур лавайну, сант дакъасса кIану бунугу, мюхчансса буну тIий.
Лагерданий, мяйжаннугу, инава зунттай усса най буна хIисав хъанай бур: гьава бявкъуну бур, дук­ра дукан хъанай дакъар, дакI ларай най, кувннал температура дур, кувн­нал бакIру цIий бур, чятирду мюрщисса бур, инавалу унугу, гиву хъинну къуману бур, чятирданул вивра дишин багьлай бур вила рюкзак, лаххия, чакмарду. Хьхьувай шану биллай бакъая, чансса бакI гьаз дарча, га цIана бявкъусса марххала бук­лай бия лажиндарайх: чятирданул вивх, конденсат хьуну, марххала бур бавкьуну. Щин кьаритарча шушлуву, гацIана микI лачIлай дия.

Цукуннугу хьхьу гьан дав, шанангу къавхьуну. КIюрххил кIул хьунни жул дянивасса кIия инсан, жугу кьабивтун, лаглагисса ялавай. Гайннал чурххал тагьар ххуйну дакъая. ХьхьичI кьини ва лахъшиврийн ла­хъан бивхьусса захIматгу, кIаксса лахъшиврий руртсса хьхьугу хIисавну, хIал бакъа бия. Жу ливчIунав 11 инсан.
Ссят 9-нний жу бавчуру 6125 мет­ралул лахъшиврийсса лагерданийн. Жун багьлай бия кIийнгу лавхъун, занакьулугу хьуну, ма­хъунмай вава лагерданийн (5400 мет­ра) бучIан. Лахъазан лахъан ца ттуршра метра лирчIсса чIумал, цакуну, чариввагу къакIулну лев­ххун бувкIун, ттул чIарав мар­ххалттаний чIимучIали ливккуна. Агь, дияхха ца эмарат: кIялава-кIяласса марххал­ттаний ятIул-оьрчIисса чIимучIали! Ряхазарда метралул лахъшиврий га ци дуллай бивкIссарив, гиккун цукун багьссарив махIатталсса иш бия. Ци кIуллияр, балики жун захIматну бушиву чIалай, кумагран бувкIун бикIангу! Мукун бухьурча, барчаллагь, чIимучIалий! Вил чIюлушин муниярдагу ягин хьуннав!

Цукуннугу, ряхра ссят ва дачIигу дурну, багьтIатIгу хьуну, лавхъру 6125 метралийсса лагерданийн. КIиккун лавхъукун, жул хьхьичI тIир­тIуна караматсса сурат. Я батIин хъанай ба­къая лагмавасса тIабиаьтрал ххуйшиврия.
Бигьагулавгун, суратругу ларсун, сайки ца ссятгу дурну кIа лахъшиврий, жу махъунмай бувчIру 5400 метралийсса лагерданийн, хьхьу рутан. Хъирив кьини жун багьлай бия махъунмай 4400 метралул лахъшиврийсса лагерданийн бучIан – бигьалаган.

5400 ва 6125 метралул лахъшив­рийнгу лавхъун, шикку кIира хьхьугу рутаврил мяъна хъанай дия акк­лиматизация даву. Цанчирча, жул мурад бухьувкун 7000-ннияр ххишала­сса метралийн лахъансса, кIаксса лахъшиврийн ххуйсса акклиматизация къадурну лахъан къашайссар, къабучIиссар.
БучIлай най буссияв хъинну личIлулну, хъякрурдавун къабагьан. Мукьра ссят ва чIаравсса хьуна 1-мур лагерданийн бучIан. Гилун бучIайхту, ялагу ца инсаннал пикри бунни вания тинмай­сса аьрххи бяличIан бан: га хъинну хIалдануцIа хьуну ия. Жу ливчIунав утти 10 инсан. КIаксса лахъшиврийгу бивкIун, кIира хьхьугу руртун, ялавай бучIайхту, жун гикку ххуйну чIалай бия: ахиргу, шану лахъангу хьунни, дукра дукаврил ма­съалагу мадара ххуй хьунни.

Гикку кIира хьхьугу дурну, би­гьагулавгун, жун багьлай бия цIунилгу лавай бачин. Гания махъ ца хьхьу ялагу дан багьлай бия 5400 метралий, цагу – 6125 метралий.
Ттининнин 7-8 гьантта хьуна жул аьрххи най, муксса хIаллай гьавалул тагьаргу ххуйну дия. Дяркъу дунугу, личIисса марч бакъая, дуниялгу хъунмурчIин даруну дия. Амма ялун нани­сса гьантрайсса гьавалул прогноз ххуйсса дакъая. Мунияту, командалул хъунаманал пикри бувна 4400-метралийсса лагерданий шанна хьхьу рутан, гьава чансса ­аьчух букканнин.

Хъиривгу буссар
Зиябуттин ХIажимирзаев

Июльданул 25-нний, хьхьунил ссят 4-нний, жу цIу­нилгу бавчуру лавай. Хъякрурду мадара даххана хьуну дия, цалчинмур чIумух бурувгун, хъуни хьуну дия, цIусса хьуну дия. Ва ххуллух жул 8 ссят ва дачIи хьуна хъиривмур лагерданийн ла­хъан. КIикку хьхьугу руртун, хъирив кьини кIюрххил жу бавчуру 6125 метралул лагерданийн, ххюра ссят хьуна лавхъун най. Ва ххуллух жу бигьану лавхъру кIирагу кьини. Амма вай кIивагу гьантлий, жу бакIлавай нани­ссаксса, гьава чан-чанну тIий баххана хъанан бивкIуна. Махъва-махъсса 300-350 метра ритлатийни, гужсса марххалагу буллан бивкIуна, марчгу ялу-ялун гужлан хъанан бивкIуна. Ххишалдаран, ттурлугу дурккун, чIалачIин чIири лирчIуна.

Хъиривгу буссар
Зиябуттин ХIажимирзоев