Ттухва нава луглай бувтсса оьрму

1963-ку шинал на ивтунав Бухарнал областьрал зооветснаб­рал управляющийну ва микку на зийгу уссияв пенсиялийн укканнингу, увккун мукьахгу, 1989-ку шинайн ияннин.

На учIаннин микку зий ивкIсса армани адамина, цаппара цаймигу ветеринартуращал цачIуну дуллай ивкIун ия хъуннасса афера, наркотикирттал иширацIун дархIусса. Му ашкара хьуну, укьангу увну ия даврия.

Муния махъ кьянкьасса къадагъа дирхьуна ишла бан итабакьайсса бивкIсса цаппара дарурттай. Зевххуну, букьанва бувна морфий ва порошокрал журалийсса опиум. ЛирчIун дия 10% бусса опиумрал растворданул кьура литIра лагайсса шанна баллон. Ми раствор кьакьан дарчан, миннуя дуккан бюхъайссия кьавкьсса опиумрал 6 кг.

БувкIуна ялатусса амру ми цинярдагу раствор аптекарттал управлениялийн тапшур дара тIисса. Амма ми кьамул дан аптекарттал идара рязи къавхьукун, бувкIуна цамур амру, милицагу архIал бизан бувну, раст­вор бирибат дара тIисса. Дур­ккун аьрщарай хъуннасса къуви, экьируртIуссия гивун.
БучIайва инсантал ялагу ризкьилул осеменениялун ишла байсса бивкIсса порошок булара тIий. Му аьркинну бур тIийни, хьхьичIун ласайсса хъунмур багьананугу бикIайва, ай, ца пулансса жагьилнал цимирагу хьхьур цалва жалиндалуцIун бавхIусса хъунмур мурад щаллу бан къахъанай тIисса. Так ца армани адаминал, начгу къадурну, тIайланма увкуна му цанма аьркинну бур куну. Му дарув жучIа тти бакъассар, букьан бувссар тIий, цукунчIав вих бангу къашайва.

Жуяту шанттуршра километ­ралул архсса манзилданий Тамдыский тIисса райондалул центрданий буссия жул ведомствалийн багьайсса ветаптека. Ххал бигьлагьисса чIумал, та аптекалий чан хъанай ляркъуна 700 литIра спиртрал. На ццах увкунав. Мугьлат бакъа лавгун Петров тIисса обкомрал кIилчинма секретарьначIан, бусав укун­сса иш бур куну. Тагу махIаттал хьуна. Ца аптекалул каялувчинаща цащарану къашайссия миксса спирт харж дан куну, бучIан бувну цачIанма совхозирттал директортал, амру бувна диял къа­хъанахъисса спирт аптекалун итадакьин дан.

1985-ку шинал на тIайла ув­ккунав командировкалий Гуржиянавун, Ттуплислия арх бакъа­сса кIанттайсса биофабрикалийн. ХьхьичIва Самаркьаннайсса ца совещаниялий ттущала кIул хьуну ивкIсса, яла ттущала Бухаралийгу ивкIсса, Зураб Микаутидзе тIисса гуржиричуначIа ливк­ссияв Ттуплислив. Танал ттунма Ттуплисуллал ххуй-ххуйсса кIанттурдугу ккаккан буллай, шагьрулувух нанисса чIумал, на танахь суал бувссия, тарихраву чIявусса хаварду бикIайхха гуржиял кIиниязтурая, минная ци бусан бюхъанссар кунуча, танал: «Миннавасса ца вана вищал архIал най», — куна. Яла ганачIа шаппа бусса ппурттуву, ганалгу, ганал ниттилгу ттун ккаккан бувна цала ичIаллил альбом.

Ганий ттун гайннал ккаккан увна Зураблул ниттил ппу, хъунасса кIинияз Амилахвари. Революциялул шиннардий, цала уссурвал Франциянавун най, цахьвагу ачу тIий бунува, къалавгун, шиккува авцIуссар тIива. Яла, ятIулминнал Ттуплис лавсъсса чIумал, га, увгьуну, дуснакь увну ивкIун ур. Амма, хъинну чIявусса халкь га угьаврийн къаршину бувккун ххал хьувкун, итаавкьуну ур. Франциянавун лавгун ивкIсса уссил ца арс, дяъвилий къучагъну талай ивкIун тIий, Франциянал яла хъунмур наградалун лайкь хьунугу ивкIун ур.

Ттунма ккаккан буллали­сса альбомрай хъинну бакIрал ххуйсса кIива душнил суратрай ябавцIуну, на цIувххуссия гай цар куну. Га дия 1903-ку шинал рирщусса сурат. Ттухь бувсуна гайннувасса ца цIанагу сагъну бушиву. Революция хьуннин хьхьичI цаннан ца ччан хьуну бивкIун бур гагу, азирбижан миллатрал оьрчIгу. Гъан-маччами рязи къахъанайгу бунува, хъатIигу бувну, гай ташулул хьуну бивкIун бур. ЧIал къархьуну хьусса революциялул аваза му чIумуйсса затри тIисса пикрилий, лас, кIура аенсса умудрай, лавгун ивкIссар тIива Ираннавун. Ча шайссия кIура аен. Муна му гуржири душ бувцуну ивкIсса оьрчIгу ивкIун ур махъ заманнай жуна цинявннан кIулсса, машгьурсса балайчи Палад Бул-Бул огълил буттал ппу. Буттал нину тIурча, диркIун дур гуржири щар.

Ца ххуллух жул системалий зузисса ца зузалал на увцунав цащала цува яхъанахъисса Турткула тIисса шагьрулийн хъамалу. Та шагьрулий бия хьхьичIазаманнул зат­ру даххайсса хъунмасса рынок. Цайми-цайми аьламатсса затру къахIисавну, тикку ттун ккав­ккуна машлуй буккан бувсса ссуникIурттул гьаннарал ттагу, тталуцIун чIигу. Тукунсса базар Бухаралий бикIан къабюхъайссия. Агарда Турткулалий тукунсса журалул рынок зун къабивтссания, бюхъай­ссия бухвалавгун гьан та журалул ссуникIурттул ятту. Ттухь буттал буслай, 1925-кусса шинал тана та гьаннарал ссуникIурттул ца бурчу бавххуна тIива 25 азарда къурушран.

Цамур чIумалгу, ттула цама дуснал оьвкуну, на лавгссияв Ургенчуллал областьрайсса Хазарасп тIисса шагьрулийн. Ти­кку ца кьини, ялув магъигу ду­сса базаллувух най бунува, ттун бакIрайн багьуна ппиринж бахлахисса, бакIралгу бювхъусса ца ярудуш. Та щар хьуну бия ялун уруган вари чинсса чIалачIингу дакъасса ца лухIи-пурщисса къаракъалпакьнан. Ттун циваннив жула зунттал душнил тукунсса кьадар хъинну оьлу бивзуна.
УзбакIнал кIантту, хаснува Бухара, паракьатсса, халкьгу хъунмурчIин дакIру хъинсса буну тIий бухьунссар, жула Ла­кку кIанттуятугу, Да­гъусттаннаятугу ябувцун, ваца хъяврин хьусса кунма, тикку миналулгу хьуну, яхъанай бикIайва жула биялсса агьали. Масала, жула лакрал шаэр Ссугъури Увайсовлул буттауссу Вабкентлив яхъанай икIайва, ти­ккува аьпалухьхьун лавгун, ув­ччунугу ­уссар. Гиджуваннай кулпатращал архIал яхъа­най ия ДучIиннал шяраватусса Султанов Расул, танал щарссагу немец миллатраясса дия.

Къашкъадариннал областьрай ца хъуннасса шяравугу бия ца лакку кулпат, дакIний бакъар тай цумур шярава­сса бивкIссарив. Тай яла бявххунва лавгуна узбакIнавух: арсурваврал бувцуну бия узбакI хъами, душругу щар хьуну бия узбакIнан. Тикку сайки къалякъинтIиссар цавагу шагьру ягу райондалул центр, ца ухьурчагу, кIия ухьурчагу, лаккучу къаувччусса. Совет Союз къалирссания, тиха, УзбакIнавагу, Таджикнавагу, къакIура бавнува личIантIиссия жула чIявусса халкь. Ттул ттула ппугу, уссурвалгу, ссурвалгу бувччуну бу­ссар Каганнал хIатталлив.

Хъиривгу буссар
Жаруллагь Керимов