Халидлул арс Эса Аьбдуллаевлуйнсса чагъар

Ххирасса Эса!
На так вил ца цIа тIий ура, нава анжагъ цIа тIий аьдат хьуну уну тIий ва жува цаннан ца кIулнугу, учингума къабигьар, 45 шин хьуну дуну тIий.

Ва цифрагу на цукун кIул бувссарив кIуллив?
Ласав чIамуя жува цалчин хьунабавкьусса чIумал ина ттунма пишкаш бувсса, лакку мазрайн инава таржума бувсса, ­Оьмар Хайямлул шеърирдал жуж. Урувгра, лу итабавкьусса шин цумур дурив ххал дуван, 1973 шин дур. Луттирай дур пишкаш бувшиврул чичругу ­аьжам мазрай. Ттул ттаттан, Иман-Аьлин, кIулну бикIайва аьжам, ттуннив, хIайп, къакIулссар. Таний ина ттун таржума дуруна лу пишкаш буллай дурсса чичру, ттун цIанакул му дакIний дакъар ци мяъна-мурадрайсса диркIссарив. ТIайлассар, дакI дарцIуну ура, ина ттунма къаххуймур чIа къаувкушиврий. Тания махъ ялагу пишкаш бувссия ина ттун луттирду, вила хатIгу чивчуну. Ми чичрурду тIурча лакку мазрайсса духьувкун, ттуща ччитари дуккин бюхъай.
Амма вил «Лакку мазрал ва оьрус мазрал» словарьданух куна мякьну цавагу луттирах ялугьлай къаивкIра. Цуксса хIайпнугу, цIуллу-сагъшиврул тIааьн акъа уну, ттуща словарьданул презентациялийн учIан къавхьунни, мунияту ва текст презентациялий бувсса ихтилатран кIанттайсса бушиврун ккалли бува.

* * *
Ттун кIулли, ина цуксса мюрш ивкIун, чIануйн агьну зий ивкIссарав словарьдануха. Цалчинсса курсирал студентнал ва хъунасса аьлимчунал дурсса даврил ( на ина буниялттунгу хъунасса аьлимчунан ккалли увара) хIасиллугу дикIай Эверест зунттущал хъун ба­къасса зунтту лащан буллалийни куннасса.
Ина словарьдануха зий усса бавния мукьах вай махъсса кьура шинал мутталий, ина бакIрайн агьтари, на мудангу цIуххайссия, словарьданул иш цукун най бур куну. Ина ттул суаллая чунчу учин аьркинссияв. Инарив мукун гъирарай ва гьавасланну буслай улукьайвавхха дуллалисса даврия, ттун, вил гъира-шавкьлийгу мяшну, так вичIи дишин личIайва ина бусласимуних.
Аьлимчу хIисаврай, хъинну мюрш ивкIун хъирив агьну даву дуллай вардишсса вища цамур куццуй зунгу къашайссия, ишгу цамур куццуй багьан къабю­хъайссия. Цимурца дикIан аьркинссар капливун дагьну, ус­ттар­ну, паргалну. Ца чIивисса гъалатI къабикIанну, ца хIарп лях къагьанну.

* * *
Ва давриву кIицI къаларгун къабучIир элмийсса редакторнал къабигьасса бурж-бигар бакIрайн лавсъсса вил вихшаласса кумагчи ва ттул миналул душ, гьухъалидуш филологиялул элмурдал кандидат Роза Эльдаровал цIагу. Цаппара ххуйсса махъру учин буржри ттул 1962 шинал СССР-данул элмурдал академиялул Мазрулахьхьаврил институтрал итабавкьусса лакку ва оьрус мазурдил словарьданул авторная Саэд Хайдакьовлуятугу. Вагу гьухъаличури. Сайки 60 шинал мутталий му лакрал мукъурттил хьхьириву маякну къуллугърай бивкIссар, му архивравун булунгу ччяссар. Мяйжанссар, цумур-цагу элму кунна, лингвистикагу ца кIанай дарцIусса элму да­къар, мугу сантирай хьхьичIуннай хъанахъиссар.
ЦIусса словарь дунияллийн буккавугу чара бакъа хьун аьркинсса ишъя, лакгу барчаллагьрай бикIан аьркинссар ва словарьданул авторнайн, Къапкъазуллал лингвистикалул дунияллул дякюруну хьусса Ттуп­лисуллал университетрал бусравсса доктор, марцIсса цIанил заллу ва элмулул дунияллий сий лахъсса инсаннайн. Му хъана­хъиссар лахъсса качествалул гарантиянугу.
Ларгсса шинал «Дагъус­ттаннал вивсса ва ккавкказуллал вивсса мазрал дахIавуртту» («Междагестанские и межкавказские языковые контакты») тIисса монографиялухлу ина лайкь хьунав Дагъусттаннал ПаччахIлугърал премиялун. Му монография лайкьссар мукунсса бюхттулсса кьиматран.
Амма, вил щалва оьрмулул хъунмур даврин на ккалли буллай ура словарь, ттул пикрилий, му словарьданухлу ина мунияргу бюхттулсса премиялун лайкьссара.
Пушкиннул махъру тикрал буллай, на учивияв: — Ина винна дацIан дурссар абадсса гьайкал, МуничIансса ххуллу урттун къаххяххантIиссар.
Маз – халкьуннал вирдакIри, халкьуннал учин ччимур учай ярагъри, ина му давриву бивхьусса бутIунгу багьа бакъассар. ДакI дарцIуну ура словарьданул цIу буккан бувантIишиврий хIалли-хIаллих тIий лешлай нанисса жулва маз, кIирисса кьини дюхлулсса хIукъулул ххи бай­сса кунма чурххаву гуж. Жунма кIуллихха ццах бутансса бущилий бухлаглай най бушиву ла­кку маз кIулми.
Презентация хьуннинма ина ттунма пишкаш бувсса, азарда чIапIи дусса, азгъунсса словарьданий хъат дихьлахьийни, ттун хIисавгу, асаргу шай словарьданияту нанисса энергетика. Му вил ацIнияхъайсса шиннардий бувсса захIматрал энергетикар словарьдануву кIучI хьусса.
ДакI дарцIуну ура, вил словарь ттучIа кунма, гьарцагу ла­ккучунал къушлий бикIан аьркиншиврий, чIун-чIумуй му словарь ххилтIу буллангу аьркин­ссару, цаппара чIапIив дуккиншиврул. ЦIусса, чIявусса зат­ру ми чIапIал аьлтту баншиврийнгу мукIруну ура. Ккуллал, Лакрал ва ЦIуссалакрал районнал школарттал библиотекардай му словарьданул 5-6 экземпляр бикIан аьркиншиврия гъалгъавагу тIий акъара. Хасну на словарь ттула оьрчIан ва миннал нас­лулун ласав.
Вищал щяикIан-изан нясив шаву ттун так ттунма чIявусса затру вияту лахьхьайну тIий бакъарча, щаращул щин кунма, ливцIусса, марцIсса вил лакку гъалгъалух вичIи дирхьуни, нава неъмат ласайну тIийгур. ХIазран бакъахьунссар жула лакку мазрайн ниттил маз учайссагу.
ХIакьинусса кьини, цуксса кьурчIинугу, «бюхттулсса ва кьувватсса» маз хIала къабуллай лакку мазрай пасихIну гъалгъа байсса инсантал нажагьри, мусил мяъданнал самородки кунма.

* * *
Цал уттигу пашманмуния:
Вил словарь, хIисав ласурча, 300-400 лаккучунава цаннал ужагърайнвагу къабиянссар, хъинну чIивисса тираж буну тIий: бикIанмагу 500 экземпляр! ЧIал къавхьуну муния хьунтIиссар нажагь бакъа бакIрайн къабагьай хъус, Аьли Къаяевлул (Замир Аьлил) «Лакку маз ва тарих» тIисса энциклопедия кунмасса. Буликьай, хIарачат бара ва лу ИнтернетрайхчIин чув-бунугу лякъин шайрив, агь вил къаттай!..
Хъиннува кьурчIи бизлай бур словарь ина вила арцу харж дурну итабавкьушиву, аьщуйн щуну учиннив, ПаччахIлугърал щалла премия словарь итабакьин харж дуршиву.
Аьрасатнал элмурдал академиялул Дагъусттаннал филиалданул миллатирттал мазурдил укун агьамшиву дусса словарьду гьар нюжмардий итабакьайхьунссар, ца словарь ххи-чан шаврийнугу миннан бала хъанай бакъахьунссар.
Ци бухьурчагу, чIа тIий ура кьянкьану ацIансса цIуллу­ши­ву!
* * *
ДакIний бур вищалсса ихтилатраву цал нава, ва словарь итабавкьуну мукьах лакрал лингвистикалуву дулланмурдагу къадикIанссар, мюрш-кьюрш дакъасса увкукун, ина ттуцIуна къаавкьусса. Ттигу цимирагу къат дуссар ттирикIинсса увкуна ина.
Ттунгу бувчIуна нава, пикри къабувну, ци-бунугу увкушиву.
Гьарцагу элмулуву, кIулши­вур­ттал дазу дурсса кунна чIа­лачIисса ппурттувугу, лахъазандалул хъирив тIитIайссар кIу-къакIулмунил цIусса дуниял.
Ина зун гъира-шавкь дуну ура, ина зий, захIмат буллали­сса хъугу щалла гъайкуну дакъар. Зунсса тавпикьгу, цIуллушивугу дулуннав вихьхьун!
Вил Ислам Узалов
(Узахъал Аьвдуллал арс
Ислам)
Таржума
П. Рамазановал