Лакрал миллатрал тарихрава

Дагъусттаннайн аьрабнал аьрал занан байбивхьусса кувннал халипа Оьмардул заманнайри, кувнналгу ХIусманнул заманнайри увкуну бур.

ХьхьичIа-хьхьичI увкIсса сардар Суракьат ибну Аьмрув тIисса ивкIун ур. Та заманнай жула чулухсса гужрал заллухъру Таргъуллал чулухсса Хазар тIисса халкь бивкIун бур. Суракьатлул Чурул лавсун, яла лагма-ялттусса халкьуннащалгу дяъви бувну бур. Яла Суракьат ивкIуну, ганал кIанай АьбдулррахIман ибну Рабиаьт тIисса адимина сардар хьуну ур. Яла цаппара хIал хьуну махъ, Хазарнащал дяъви хьуну, АьбдулрахIмангу, ганащал цаймигу чIявусса бусурманталгу ливтIуну бур. Яла аьралуннал ялув АьбдулррахIманнул кIанай Шамлияту кумагран бувкIун бивкIсса аьралуннал хъунма Маслама итанну тIий Шамуллал аьрал, кIава АьбдулррахIманнул уссу Салман итанну тIий махъми, дянив хилипшиву дагьну дур, ахиргу кувннай кув бавкьуну, Салман ивтун ур. Ялагу Хазарнащал хъунмасса дяъви хьуну, Салмангу, цаймигу чIявусса бусурманталгу ливтIуну бур, ливчIмигу кув Шамлив, кувгу Туркисттаннайн зана бивкIун бур.

42 ш.* Муаьвиял заманнай бусурман бувкIун, Хазарнащал дяъвирду бувну, чIявусса давлардугу бувну, Шамлив зана бивкIун бур.

89 ш. Валид ибну Аьбдулмалик паччахIсса чIумал Къутайват ибну Муслим увкIун, Хазарнащал дяъвирду бувну, чIявусса къаларду, кIанттурду лавсун бур, цивппагу, чIявусса давлардугу бувну, зана бивкIун бур.

91 ш. Валидлул цала уссу Маслама ибну Аьбдулмалик гьан увну, муналгу Хазарнащал чIявусса дяъвирду бувну, давлардащал зана ивкIун ур.

105 ш. Язид ибну Аьбдулмаликлул заманнай ЖаррахI ибну Аьбдуллагь гьан увну, мугу чIявусса давлардащал зана ивкIун ур, Гьишам ибну Аьбдулмаликлул заманнай цала уссу Маслама кIилчингу гьан увну ур, му ялагу мива давлардащал зана ивкIун ур. Амма Маслама зана ивкIун махъ, циняв кIанттурду аьрабнаща махъунмай ласлай, Ардибайл тIисса шагьрулийн бувкIун бур, миккугу дяъви бувну, Жаррахъ ибну Аьбдуллагьгу ивкIуну, махъсса аьралгу лиян бувну бур.

112 ш. Гьишамлул цIуницIакул цала уссу Маслама гьан увну ур, яла Маслама Чурлив увкIун, Чурул лавсун бур. Яла Таргъулив увкIун, Хазарнаща циняв кIанттурдугу лавсун, щалва Дагъусттан лавсун къуртал бувну бур.

Аьрабнахьсса чIумалгу Къапкъазнал сардар Ттуплислив щяикIайсса ивкIссар, паччахIталгу Багъдадлив щя­бикIайсса бивкIссар. Къапкъаз Аьрабнал итталу, биялалий мукьттуршра шинай ливчIссар. Ттуплислив му чIумал мизитру, мадрасартту, хъунисса аьлимтал бивкIссар. Гуржиял килисардугу бивкIссар. Къапкъаз Аьрабнаяр махъ Салжухъитал туркнал ка-итталу бивкIссар. Миннаяр махъ татарнаятусса Чингиз-ханнал, яла Батий-ханналгу Гуржиял чулухалу лавсъссар, ми татарнал оьрусгу лавсун бивкIссар, яла миннал хъиривгу Таймурлан увкIссари.
Дагъусттан лавсъссагу, бусурман бувссагу ва Маслама тIисса адиминалли увкуну чIявусса лу­ттирдай бур, амма халкьуннал мазрай ванан цIа Абумуслимри тIий машгьурну дур. Цанна цIа Маслама духьурчагу, Абумуслим тIисса ялунцIагу дикIан бучIиссар, аьраб­нал мукунсса ялун цIарду чIяруссари, хъуними, ххаллилми арамтал мукунсса ялунцIа да­къасса чанну бикIайссар.
Дагъусттан лавсъсса Абумуслимлул гьав Хунзахъсса тари тIийгу машгьурну бур, амма кIикку душиву къакIулли. Дагъусттан лавсъсса Маслама зана ивкIун Шамлив лавгун, ти­кку ивкIуссар увкуну бур луттирдай. Ца ялагу: Хунзахъсса танал хялатрай ва турлий бур тIар Аьли­ха цIарду дурсса шеърирду, Аьли хъун увса махъру. Амма Да­гъусттаннайн аьрал гьан бувсса паччахIнан Гьишамлунгу, мунал тухундалунгу Аьлияр душман­сса цичIав къадиркIссар, хIатта миннаятусса паччахIтурал гьарца нужмяркьини минбарданий Аьлийн нааьна дайсса диркIссар халкьуннангу баянну. Мугу къагьану, цала канихьсса гьарца кIанттайгу нужмяркьинирдай му куццуй нааьнартту дуллали бувну бивкIссар увкуну бур. Халкь Аьлиятугу, танал тухундараятугу махъунмай байщун баншиврул, миннайну цала паччахIлугъран нигьачIавугу къахъананшиврул вай нааьнарттугу Муаьвиял заманалияту шинмай Оьмар ибну Аьбдулгъарийнлул заманнайн дияннин лирчIссар, ми Оьмардул кьаритан дурссар увкуну бур. Утти, зура хIисав дара, мукунсса Гьишамлул уссу, гьамгу мунал аьралуннал сардар, мунал янналий ва турлий Аьлиха цIа дурсса задру бикIанссарив? Му хъинну архсса зад бур.
Абумуслимлул хавар бавукун, Гъумучиял мунал тIисса дин ци дин дурив ххал дан арамтал гьан бувну бур, ми арамталгу му диндалий хъинну дакI даркьуну, рязийну зана бивкIун бур. Махъминнангу мура куццуй дакIру даркьуну, цивппа рязийну, цала ихтиярданийну бусурман хьун кьаст дурну дур. Яла, Абумуслимлуйнгу оьвчин гьан бувну, цивппагу мунал хьунийн лавгун бур. Цаппара цанни, цири тIиссагу бивкIун бур, амма цичIав бан къабювхъуну, паракьат хьуну бур. Му чIумал Абумуслим цувагу ЧIурппив ивкIун ур.
Яла Гъумучи, бусурмангу хьуну, Абумуслимлущал Хунзахъун, махъсса яруссаннайн, арнивун – кIани-кIанттайн аьрайн занай, хъуни-хъунисса гъазаватру буллай бивкIун бур. Мунияту Абумуслимлул миннайн Гъази кусса цIагу ххи дурну, тания шинмай Гъази-Гъумучи тIун бивкIссар. Та чIумал Гъумучиял, утти кунма, шагьругу къабивкIун бур, щалва Лакрал илданийн Гъумучи чай­сса бивкIун бур, цивппагу бусурман хьуннин Хунзахърал ханна­хъах буругайсса бивкIун бур. Яр­ттаар тIиссагума Хунзахърал ар тIиссар тIар. Хунзахърал ханнахъул гъинттул бувкIун, Ярттаарив щябикIайсса бивкIссар тIар.
Абумуслимлуяр махъгу Гъумучиял гъазишиву щяв къадирхьуну, Гуржиял дазуйн бияннинсса халкь бусурман буллай занай бикIун бур. ХIатта Хунзахъи кIилчингу чапур хьуну бивкIун, лавгун, Гъумучиял цIуницIакул бусурман був­ссар тIисса хаваргума бур. Гъумук хъинну чIярусса гъазитурал гьаврду дуссар. Щалва илданий ивкIумагу уччин Гъумукун ласайсса ивкIун ур.

311ш. Гъазаватрай ивкIусса Мандалалгу, Оьргъ бусурман бувсса Гъази-Кьаландаралгу зияратру машгьурссар Гъумук, Гъумучиял Хъун мизитгу Абумуслимлул бувсса мизитри, амма МахIаммад-ханнал, лахъгу бувну, магъигу цIу дурну диркIссар. Уттигъаннугу Гъумучиял жяматрал цIу дурунни буххайсса кIанайсса магъи, хьхьичIара кунна, дусса куццуй дуссар.
Гъазаватрал заманнай гъумучи циняв гъазитал бивкIун бур, уттирив кьадарсса арамтурал чIявушиврул тайннал оьрчIрур чинсса тагьардагу дакъари: цанма шагьилул хайр хьурча, жяматран ттуршра къурушрал зарал хьурчагу, пикри бакъасса чIявусса бур. Ялувсса хIакимтурахь маз бансса за бириярча, мугьлат бакъа лавгун буслай, хIакимталгу лиян буллай, халкьгу лиян буллай бур. Лагма-ялттусса цинявннал бувну махъгу оьрчIан тIайлану кьуран лахьхьин байсса, чичин-буккин лахьхьин байсса ца кIантту бансса тIакьат дакъари, амма, иш багьарча, хIанттих цикссагу гьан дан пикригу бакъари, ми пикри бакъашивуртталгу арамтал шанна шинай кьатIух бивкIун махъгу шанма зуруй шаппа бацIан къахъанай бур.
Дурккусса арамтал Лаккуй бакъа, чIявуми щархъай дивиртал ярусса бусса, утти Яруссаннайгу чан хъанай бур. Яла ча буцланссарив? Жула дурккуми цивппагу чIявумур кIанттай хIачIултрал бакIчитал бур, тайннацIа лавхьхьуну, махъминналгу хIачIлай бур.
Цаппара муридтуран, щайхтурангурив цайминная махъа гъалгъа тIаврияту цала вирдру дансса мугьлатвагу шайшиву къакIулли. Цаппарагу бур цалла канил дурсса дукра дакъа къаканай, махъсса бусурмантурал дурсса дукра къадукан, хъамалу лавгсса кIанттайгума цалла дурну, цалла канакисса. Гьала, му иш марцIшиврухун, хъуншиврухун бихьлахьиссагума бур. Ми шайхшиву дуллалисса, амма ххуйну дан къакIулсса арамтурал задрури.
Оьрусрай дукларчагу, кIийла кIива мукьвари чин лахьхьайхту, Аллагьгу акъассар, идавсталгу аллагьнал гьан къабувссар, дингу аьркин дакъассар тIий, сукку шай. Мукьийла мукьва ацIния ряхвар чингу лахьхьирча, цива-ци тIий букканавав тIий икIара.
Къалиян тIисса арамтал ххуй бивзун, къалиян учин лахьлахьисса мюрщи оьрчIругума бур. Цаппара оьрус кьяпри бивхьуминнал зал акъассар тIисса махъру ххуй бивзун, цанмагу цирив къакIулну бунува, цавай къакрурду бусласисса хIалтIухъанталгума ккавккунни ттун.
Ва заманнай инсантал хьхьичIунмай шаву, давлатлув шаву элмулийну, гьунарданийну, усттаршиврийну бур, хIатта маша баврил элмурдайн бияннин дуклай бур. Жула кIанттайрив, заманалул заназаврих урувгун, аьркинсса элмурдаяту цичIав дакъари, я усттаршиврулсса дакъар, я цамунилсса. Оьруснал гимназиярттай дурккуминнаятугу жулассаннан ттининту хьусса мюнпат цичIав бакъари, дурккуманан цанма хьурчагу. Аллагьнал, ттуятува тIайла хьуну, гьарцаннан цайра-цайрасса аьйрду чIалачIи даннав.
Абумуслимлул щала Дагъусттаннал ялувсса хIаким Гъумук щяивтун ур, Хайдакьуллал, Табасараннал ялувгу личIи-личIисса хIакимтал бивтун бур. Абумуслимлул Чуруллал хIакимначIагу аьрал бацIан бувну бур, Гъумуксса щамххаллуйн мютIий къашайманан, аьралуннащал лавгун, танмихI ба кунугу га Чуруллал хIакимнайн буюр бувну бур. Гьарца кIанай халкьуннай харжругу бивхьуну, циняв харж Гъумуксса шамхаллул буюрданий аьркинмур кIанттайн гьан бан шамхаллухьхьун булара кунугу бур.
Абумуслимлул Гъумук, Ахъушав, ЦIахъарав, СсурхIи-Ссугърахь, Табасараннаву кьадийтал бивтссар, шариаьтрал хIукмурду бачин бан. Ми кьадийтурал наслулиятусса кьадийнахъул уттигу буссар мийва кIанттай.

Хъиривгу буссар

118 ш. Гьишим ибну Аьбдулмаликлул Асад ибну Зааьпар тIисса адимина гьан увну ур аьралуннащал, Дагъусттаннайсса бусурманнал гуж хъиннува цIакь бан. Валид ибну Язидлул кьуазараксса адиминащал Марван ибну МахIаммад гьан увну ур, муналгу Хазарнащал дяъви бувну, чIявусса Хазар ливтIуну бур. Яла Марван Шамлив зана ивкIун ур. Яла паччахIшивугу цайнна дурккун, паччахIшиврий щяивкIун ур. Яла, Хурасаннаятусса Абумуслим тIисса адимина увккун, чIявусса халкьгу бавтIун, Марваннущал дяъви бувну, мунал аьрал лиян бувну бур, Марвангу ми дяъвирдай ивкIуну ур.
132 ш. ПаччахIшиву Марванхъал тухундалияту Аббаслул тухундарайн накьлу хьуссар, миннаяту хьхьичIа-хьхьичI Саппагь тIисса паччахI хьуссар, мунал хъиривгу мунал уссу Мансур паччахI хьуссар, муналгу Дагъусттаннайн аьраллу гьан бувну бур.

??

??

??

??

1