Лакку мазрал ттиркьюкьи

«Тарки-Тау 2018» луттирдал фестивальданий ца яла кIицI бансса иш хьунни жула хъунасса аьлимчу Эса Аьдуллаевлул сакин бувсса лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьданул презентация.

Ва хъунмасса захIматрахлу аьлим­чунахь барчаллагь чин був­кIун бия ванал даврил агьамшиву дурчI­лачIисса, миллатралгу, мазралгу ялун бучIантIимунил буру­ккин бусса лак. Мажлис бачин бувсса «Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Башаевлул кказитрал цIаниягу, лакрал жяматрал цIаниягу барчаллагь увкуна аьлимчунахь. Яла махъ буллуна цахьхьунма авторнахьхьун.

Эса Аьбдуллаев:
— Нитти-буттая цалчин жунна ирсирай дирсса, хъинну бусраврай ядан аьркинсса хъус дур маз. Маз бакъахьурча, миллатгу бакъассар. Лакрал бакI буккаву лакку мукъуйну хъанай дур. Жуярда хьхьичIсса никирттал ялуршин ялун наниминнайнгу ирсирай дукканну ядан аьркинссар жура.
Цумур-бунугу миллатрал кIул­шиву, лахъ-хъуншиву дуцлацийни, ца яла язисса кIантту цинцилттай му мазрал цила кьамус бушиврул ягу бакъашиврул бугьлагьиссар. Винма ччикунсса пикри лаласунсса маз бусса миллат хъинну чантI увкусса миллатран ккалли буллалиссар.

1945 шин. Дяъви дахьва къуртал хьусса чIун. Гуржиял элмийсса академиялуву, ЦК-лул зузалтгу бавтIун, хъунасса аьлимчу Чикобавал су­кку бувна гуржиял мазрал толковый словарь сакин баврийн багьайсса ихтилат. Му ссан бацIантIиссарив, мунил ялув цукун зунтIиссарив буслай ия. Аьркинну дия чIярусса арцу — сайки ца гидроэлектростанция бануксса. ЦК-лул зузалал бувсуна миксса арцу дакъашиву, словарьданийн бияннин щаллу бан чара бакъасса буруккинтту цайми бушиву, шяраваллил хозяйство, экономика гьаз дан багьлай бушиву. Микку Европанаву кIулшивуртту ларсъсса хъунасса аьлимчу, математик-механик, Гуржиял элмурдал академия сакин баврил бакIщаращуй ивкIсса Николай Мусхелишвилил увкуна: «ЧIиви оьрчIал цалчинсса лу хъанахъи­ссар букварь, миллатрал ва халкьуннал цалчинсса луттиран ккалли­ссар ниттил мазрал словарь. Гуржи лап хьхьичIарасса магьирлугъ ва аьдатру дусса билаятран ккаллину бунува, хIакьинусса кьининин бакъар гуржиял мазрал словарь.

Жула ппухълугу гидроэлектростанцияртту бакъа ялапар хъанай бивкIссар. Жущавагу яхьун бюхъантIиссар. Амма Гуржиял миллат яхьун къабю­хъайссар миллатрал словарь бакъа. Гьарзатгу кьариртун, цалчинсса кIанттай аьркинссар му словарь бишин,» — куну.
Та механикнал мукъурттил баххана бувна ЦК-лул зузалтрал пик­ри — миллат ва миллатрал магьирлугъ хьхьичIунсса ххуттай дикIан аьркиншиву бувчIусса. Мугьлат бакъа зий байбивхьуна словарь итабакьаврил ялув. 1964 шинал къуртал бувну, дунияллийн бувкссар та словарь. Та словарьданухлу Чикобавал ларсъссар паччахIлугърал премия.
Жува дагъусттаннал миллатругу жула аьдатру, магьирлугъ ду­сса бухьурчагу, мукунсса словарьду жулагу бакъар. Буссия анжагъ оьрус мазрал ва миллатирттал мазурдийсса.
Цалчинсса лакку мазрал ва ­оьрус мазрал словарь итабавкьуну бур хъунасса аьлимчу Саэд Хайдакьовлул. Жува циняв буржлувну бикIан аьркинссару Саэд Хайдакьовлуйн. Гьамин, та словарь дунияллийн бувкния шинай айивхьу­ссияв на ттуламур словарьдануха зий. Айивхьуссияв та словарьданувун къабагьну ливчIсса мукъурттил картотека дуллай. Чичултрал, шаэртурал произведениярттаву хьунабавкьусса, халкьуннал гъалгъалуву ттунма цалчин бавсса махъру батIлай. Муния махъ сакин дурссия му словарьданувун багьан аьркин­сса мукъурттил сияхI.

Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов:
— ХIакьину жула миллатрал оьр­мулуву хъанай бур ххарисса, талихIран ккалли бансса иш — дунияллийн бувккун бур миллатрал ххазиналун ккалли бансса лу. Маз ябаву — му ца цувалусса инсаннал биялалийсса иш бакъар, маз миллатрая батIул къашайсса бутIар.
Ттун хъинну бювххуна жула хъунасса аьлимчу МахIаммад Дандамаевлул ттунма пишкаш бувсса луттирай чивчусса махъру. На ми ши­кку кIицI банна. «Ттун кIулнугума ттуршлийсса миллатирттал мазру бухлавгун бур дунияллий. Маз бухлагарча, миллатгу бухлагантIиссар. Ттун къа­ччива ттула маз бивкIуну. Ябувара маз».
На икрамрай ура Эса Халидовичлул чIярусса шиннардий був­сса захIматрайн. Цала миллатгу, ватангу, мазгу ххирасса инсаннаща бакъа къашайссар ца давриха миксса шиннардий зун.
Юсуп МахIаммадовлул барчаллагь увкунни словарь дунияллийн букканшиврул циламур захIматрал бутIа бивхьусса Роза Эльдаровахьгу.

Роза Эльдарова:
— Ахиргу, канил бугьарду жува Эса Аьбдуллаевлул лакрал миллатрансса ссайгъат. Ванал цамургу буссар итабакьин хIадурсса словарь. Цуксса пашманнугу, хIакьину аьлимтуран цанма багьлай бур цала захIмат чулийн буккансса харж бихьлан. Мяйжаннугу лап хъунма­сса захIмат бивхьуссар Эса Халидовичлул ва словарь дунияллийн бу­ккан бан. Ттул ссавургума кIюла дуклан дикIайва. Компьютерданий батIлай байбивхьусса чIумалгума цIуну цанма бавсса махъ ххи буллай айишайва.

Качар ХIусайнаева:
— Эса Аьбдуллаевлул итабавкьусса лагрулул словарьду хIадур бавриха зун бикIайссар щаллу-ккурккисса институтру. Ися Халидович, ттуна кIулния шихунай, ва словарьдануха зий ия. Ва даражалийсса словарь жуярда каши ххи­сса миллатиртталгума итабавкьуну бакъар хIакьинусса кьининин. Жува барчаллагьрайгу, пахрулийгу бикIан аьркинссару укунсса словарь итабакьинсса кашилулгу, кьудратралгу маз жула бушиврия, Эса Аьбдуллаевлул даражалийсса аьлимтал жула бушиврия. Лакку маз ччимур пикри аьч бан бюхъайсса авадансса мазри учайва, аьпа биву, ттул буттал.

Ибрагьин Кьалияев:
— ХIакьину ттун дакIнийн багьунни 1960 шинал Ттуплислив лавг­сса чIумал тийх ялапар хъана­хъисса ттула буттарссил Эса Аьбдуллаевлуя увкумур. «Дахьа университет къуртал бувну лавгссар ма­хъунай, Гуржиял университерал ца яла хьхьичIунма студентъя та. Таная цукунсса адамина уккайрив уругу», — куна. Мяйжаннугу, ина хьунна элмулул ссавний пперхха тIисса цIуку.

ХIажи МахIаммадов:
— Эса Аьбдуллаев ттун цалчин ккавкссар Бархъарав ттула буттауссу ХалидлучIа: мунал ала-ссалам булаву хъуна инсаннал кунна, дугърисса дия, янна интеллигентнайну лархсса ия. ДакIниву тIааьнсса асарду хIасул хьуна. Та чIумал Эса шяраваллавух уклай, лакку мазрал ялув хъиривлаявуртту дуллай ивкIун ия. Ттул буттауссичIангу мукун бакIрайн агьну ия. Тагу ­уссия лакку мазрал хъирив авцIусса инсан. Словарь мяйжаннугу миллатрал ххазинану бацIлацIисса лу бур. Хайдакьовлул словарь дунияллийн бувксса чIумал, Москавлив къалявкъуну, на му машан лавсъссия Варшавалий. Ттучандалий кIилчинсса экземпляр ккавккукун, та лавсманал цIа-бакI чича куну тавакъю бувссия ттучанчи душнихь. КIилчин гьаннин словарь къалявкъуна, щил лавсъссияв къакIула. Мукун Эса Аьбдуллаевлул словарьгу лув къабагьантIиссар.

ХIажи ХIажиев:
— Ва словарьданул агьамшиву лапра хъун хьунтIисса, чIун ларгукунни. Луглай, къаляхълантIиссар. Мунияту ва словарьданул тираж бювхъуссаксса хъунна дан аьркинссар. Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул бувсунни ялунчIил райондалул 90 шинал юбилей дансса пикрилий бушиву. Хъинну хьунссия юбилейрал шадлугърал лагрулий ва словарьданун хас дурсса конференциягу дарча.

Ихтилатру буллалисса цаймигу кIицI лаглай бия Эса Аьбдуллаевлул словарьданул презентация ванал цIанингу, бувсса захIматрангу лавхьхьуну, хъиннура бюхттулсса даражалий дан аьркинссия тIий.