Караматсса бярничIагу ниттил мазрал хажалатрай бия

«Казеной-Ам бярнил зуманив миллатирттал мазурдин хас дурсса яруссаннал учительтурал батIаву дур. БучIаннав инавагу?» — увкукун, къабучIанна учин шайссияв ттуща. Ттизаманнул бусалардавун багьсса, жула ва Чачаннал дазуй Аллагьнал кьисмат бувсса Казеной-Ам бяргу ккаккантIий бухьувкун. Ттущал архIалсса ххуллулсса бия жула цIанихсса шаэр, таржумачи, аьлимчу Миясат Муслимова ва яруссаннал «ХIакьикьат» кказитрал редактор, ттула дус Аьли Камалов.


Качар ХIусайнаева
[dropcap]М[/dropcap]иллатирттал мазурдил хIа­къиравусса закондалиясса ихтилатру гьаз хьуну мукьах му чIявусса инсантурал дакIурдийн кьувтIусса, бювхсса масъала бушиву аьлтту хъанан бивкIунни. Вана вай гьантрайгу, Бущихъиял райондалий «Ниттил мазрал (яру мазрал) учительтурал ассоциациялул» сипталийну, бавтIун бия му масъалалул хIакъиравусса байран-конференциялийн. Ассоциациялул председатель, «Миллат» кказитрал редактор, Баху МухIуттинова чялишну ва иширавух гьурттуну бия.

[dropcap]Я[/dropcap]руссаннал шяраваллава ва жула шагьрурдая Казеной-Ам бярничIа бавтIун бия чIявусса яру мазрал дарсру дишайсса учительтал. Цивппа личIину чIаланшиврул, учительница­хъал икьрал дурну дия цинявннул кIяла чалагъайртту дичин. Бия, хасну ва кьинилун куну, миллатрал янна лархссагу. Мероприятие байран кунна дан хIадур бувну бия ттарли хIаллил дянив­сса кIану. (Яла махъ бавуна райондалул хъунаманаяту ва хIалу цува дуклаки оьрчIсса чIумал бувгьусса мурхьрур тIий.) ЦIанакул тIурча, шикку битавсса, ссурулун бивсса мурхьру бия. Диял­сса хIалу дия. Аллея бувну, гьарца мурхьирайгу лачIун дурну дия яруссаннал ва цаймигу Да­гъусттаннал чичултрал, шаэртурал суратру. Мурхьирдайх ранг-рангсса шарду, лентарду бавхIуну, чIюлушин дурну дия. Даралувух яруссаннал музыка экьинай бия. Жагьилтал байрандалийн хIадур хъанай, яннарду даххана дуллай бия. ХIасил, гьаваллаву байрандалул аьнтсса хIахI бия.

[pullquote]Ялавайгу, лавайгу нанийни, буруглай бура чачунгу чарттари­сса, кIялавхсса, урттул, щюллишиврул мискинсса зунттурдах. Кьянатсса кIанттурду бия. Ятту-гъаттара канаки бансса лухччив дурагу чIалай дакъая. Амма щархъурду утта­ранура дия. Лажинни, вайннан цала аьрщи жунна жуламурнияр ххирассарив? Ватандалийн хаин къашай­сса агьлурив?
Жува тIурча, кIукунсса улчагу кьабивтун,
дунияллийх ппив хъанай буру.[/pullquote]

[dropcap]Б[/dropcap]ущихъиял райондалул хъунама МахIаммад Патхулаев, зунттуксса адамина, хъамал хьунабакьлай, ва давривух чялишну гьуртту хьуну ия. Шиккува пахрулий учин, жула Миясат Муслимова, уттигъанну кIия «бюхттулния» оьвкуну, ДИРО институтрал (Дагестанский институт развития образования) ректорнал хъиривчуну бивтсса шикку чIявуссаннан кIулну бия ва ххишала бакъа хIурматрай хьунабакьлай бия. Ванил дарс дирхьусса студентътуран ва хъинну дакIний бивкIун бия.
Тяхъасса, тархъансса, гуж-къия дакъа, бизаршиву дакъа нанисса байран-конференция дия ва. Лавхъсса мукъурттил хъирив хIазсса, ниттил мазрал аьзизшивруцIун бавхIусса номерду бия Бущихъиял райондалул оьрчIал багърал ва дуклаки оьрчIал, Культуралул къатлул хIадур бувну.
Икьрал дия ихтилат так яру мазрай баван. Цавагу оьрус махъ хIала бакъа лавхъуна цала эмоционалсса махъ райондалул хъунаманалгу.

Ай, шикку хъамалгу бур жула маз къабувчIайсса тIий, оьруснай гъалгъа тIий айивхьусса ца ораторгу га цIана ацIан увна, икьрал икьралли, яру маз къакIулнан, чIаравнал таржума бантIиссар увкуна. ДакIнихтуну лахълахъисса мукъур­ттил мяъна цара ца дия: маз бакъахьурча, жува цару?
МахIаммад Патхулаевлул цала ихтилатраву аьй дур­на мазурдил закондалул хIакъираву хъуннасса хьхьарашиву дурсса Дагъусттаннал депутатътурай. «Цукун бюхъайссар, ниттил маз хъамабитан буллали­сса закон кьамул дуллай, ка гьаз дан?» — тIий ия ва. Ванал хъунма­сса барчаллагь увкунни цинявппагу, ниттил мазурдил дарсру дихьлахьисса, ставкарду биял къабуллай, мискинсса харжирдацIух зий бухьурчагу, захIмат бихьлахьи­сса яру мазрал учительницахъахь. «Ва жура дуллалисса даву цаймигу районнал агьалинан эбрат хьун аьркинссар. Жула хъирив цаймигу сукку хьун аьркинссар. Ниттил мазру хъамабитан бувсса кьюкьала жула бакIурдийн ласунсса чара бакъассар»,- тIий ия МахIаммад Патхулаев.
Райондалул хъунаманал махъ лахъайхту, байрандалувух гьуртту хъанахъими ванал лагма лавгун, циняв бавцIуну, ТIагьир Курачевлул фонограммалухун гъирарай Яруссаннал гимн увкуна.

[dropcap]М[/dropcap]ахъру лахълахъисса ялагу чIявусса бия.
Буллуна махъ Миясат Муслимовахьхьунгу. Ванил бувсуна цуппа хIайран бувну бушиву, ваксса усттарну, хъирив лавну, гьавасланну дурсса даврий. Барчаллагь увкуна укун агьам­сса давриву хьхьичIунну, цайминнан эбратранну зий бушиврухлу. «ХIакьину шикку хъунмасса, щала миллатран агьамсса байрандалул атмосфера бур. Зул гьавас, зул зула мазрахсса, культуралух­сса эшкьи аьлтта чIалай дур. Нава зий байбивхьусса институтравугу цинявппагу миллатирттал мазурдил учительтурал ассоциация тIитIлатIиссар. Давриву шайсса кумаггу буллан хIадурну буссару. Зул хъирив ваймигу чара бакъа бачин аьркинссар», — увкуна ванил.

Байран дахьра щирикIлай дайдирхьуна жу ялавай бачин хIадур хъанахъисса чIумал. Сиптачитал буслай бия уттигу тяхъасса «ккуркки столлу», дискуссияр­тту, дялахърурду дикIантIишиву. Бивзунува хъуни чагру бия дикIул ва яруссаннал ххунчIал бувцIусса. Шиккува чIиви базар тIивтIуну бия, шагьрулия бувкIсса зун­ттал дукиялух мякьминнан ччисса барт, нис, кIарттул ччатI ва цаймигу ай-тай дахлахисса. Жагьилтал дучри ххяххан бан хIадур хъанай бия. Бярнийх бигьлан ччинан къаехъру хIадурна бия. Бала-гьалайрду, хъярч-хъяхъаву лагмара дия. ЯбатIин къашайсса тIабиаьтгу инсантурал гьавасрал уттара дуккан дурну чIалай дия.

[dropcap]В[/dropcap]аксса бюхттулнийнгу бивну, къабучIия, цуксса чIун дакъа ухьурчагу, ца-кIива суал Бущихъиял райондалул администрациялул хъунама Патхулаев МахIаммадлухьхьун къабулун. Ва рязину ур цIана райондалий­сса тагьарданий. Цила чIумал В. Путиннущалгума хьунаавкьуну ивкIун ур. Кумаг хьуну бур райондалий цаппарасса производстварду тIитIин. «Жул райондалий, вайми районну дачIра дуклаки­сса чIумал, халкь шиная шинайн ххи хъанай бур. ЧIявусса пенсионертал цала миналийн зана бикIлай бур. Ххуллурду ххуйсса бур. Газ бур. Зунсса кIанттурду чан бакъар. ЧIал къавхьуну жучIа кIитту-шанттурша инсан зунсса завод тIитIин икьрал дурну ду­ссар хIукуматрал хъуниминнащал. Райондалий зий бур ляличIисса продукция итадакьлакьисса завод «Амбре». Жул хъус ахъул­сса дур. Миннуягу ва заводрай ду­къавайсса дакъассар. Мукунсса даражалул продукциягу Дагъусттаннай цамур дакъассар», – дакI дарцIуну ур ва.

Лакращал ци дахIаву дуссар тIисса суалданухун: «Жул яру­ссаннал жалин, лакку душ, Жабраева Лайла Юсуповна Культуралул управлениялул хъунмурди. Ганил кунна, усттарну, хъирив лавну цихунна дагьайсса мероприятияртту щилчIав къадай», — тIива. Амма цуппа Лайла вай гьантрай отпускалий бия.
Бусанну, чансса бунугу, ва машгьурсса Казеной-Ам бярниягу. Бяр Чачанналгу, Бущихъиял райондалулгу дазуй бур. Ссума-лахъину экьилавгун бур 1854 метралул лахъишиврий ва 1700 метралул утташиврий. Яла куртIмур кIану 72 метра дусса дур. Бярнил 60% Чачанналли, 40% жулли тIий бия бущихъи. Амма, вайгу, тайгу бавкьуну, хIалану, гьурттуну неъмат ласлай бия ва караматсса бярния. Жу лагма бувкру бярнил. Бивру, гьай-гьай, Чачанналмур бутIуйнгу. Ти­кку щаллу-ккурккисса, ттизаманнул зумуну, исвагьисса курорт тIивтIуну бия. Бигьалаглагисса халкьгу чан­сса бакъая. Хьулухсса къаралчитурахь бучIирив буххан, курортрайх сайр бан увкукунгу, жухь хIурматрай буххияра, зунма ччинийн буругияра увкуна.

[dropcap]Я[/dropcap]лавайгу, лавайгу нанийни, буруглай бура чачунгу чарттарисса, кIялавхсса, урттул, щюллишиврул мискинсса зунттурдах. Кьянатсса кIанттурду бия. Ятту-гъаттара канаки бансса лухччив дурагу чIалай дакъая. Амма щархъурду уттаранура дия. Лажинни, вайннан цала аьрщи жунна жуламурнияр ххирассарив? Ватандалийн хаин къашайсса агьлурив? Жува тIурча, кIукунсса улчагу кьабивтун, дунияллийх ппив хъанай буру. ДакIнийн багьлай бия жула ххаллилсса фотохудожник Камил Чутуевлул увкусса махъру: «Дагъусттаннай на икъавсса кIану бакъассар. Амма, жула, лакрал, аьрщи кунна, буллугъсса аьрщи ккарккун акъара», — тIисса. Амма дачIра дуклай, циваннив, лакралми щархъурду дур.

P.S. Махъунмай нани хху­ллийгу жул ихтилат ниттил мазурдия бур. «Яру маз къакIулма яручу акъар» тIисса махъ бия кIикку сайки гьарцагу махъ лахълахъинал зумув», — тIий ур Аьли Камалов. Ниттил маз къакIулми тIурча, жула лагмава, жула дянив чансса бакъар. Ми кувнницIун кув цукун бакьин бантIиссар? Жуща му суалданунсса жаваб лякъин къархьунни.