Кьадар зевххусса Ххяллухи

Кьадар. Му, инсаннал ба­къагу, бикIайссар шяраваллалгу. Амма му шяраваллаща гужирай зевххусса чIумал, мунияр оьккисса зат цамур бушиву къакIулли. Мукунссану хьуну бур 1944-ку шинал Лаккуя дизан дурсса шяраваллал кьадардугу. 1962-ку шинал итабавкьусса Саэд Хайдакьовлул словарданувусса лакрал шяраваллал, 2005-ку шинал итабавкьу­сса Эся Аьбдуллаевлул словарданувусса сияхIирттаву дакъар бунияла диркIсса Ххяллухиял шяраваллил цIа.


ХIажимурад ХIусайнов
Уттигъанну на ккалай уссияв махъсса шиннардий бувксса «Литературная учеба» тIисса журнал. Ганиву бия Сталиннул гьаттавугума телефон дирхьуну, гива га хIакьинугу буюрду буллай уссар тIий. Бакъаривла пикри буван кунмасса иш? Щиннив (ми ца буссарив ттун къакIулли) жува буру миллат хIисаврай бухлаган буван ччай. Мукун бакъахьурча, циванни жула паспортирттая миллатрал цIа дирхьусса хха букьан був­сса? Мукун бакъахьурча, циванни ниттил маз хушрай лахьхьин буллан аьркинссар школалул оьрчIан тIисса? Мукун бакъахьурча, циванни цала абадул миналия ххартI дурсса ацIрахъул аслийсса шяраваллурду?

[dropcap]Н[/dropcap]а уттигъанну лавгссияв вари чинну щилчIаврагу итталу дакъасса, чIявуссаннан анжагъ цIа бавсса, Ххяллухиял шяравун, яни му диркIсса кIанттайн. Ваччату Ккул-Хъус­рахьхьун нани ххуллий, шамилчинмур ламугу лавхъун, дирхьусса. Ванияр кIинмайнугу буссар гьайкалданун ккалли­сса бухмур ламу. Буссар ши­ккува шамилчинмур ламугу. Авчура му шяраваллил чулийнмай нанисса машиналул ххуллийх. ТIайлар, цимигу шин хьуну дия ва ххуллийх машина къалавгун. Амма ххуллул диц-куцмур ххуйну чIалай дия. Ттуршра метралул манзилданийсса лахъшиву лахъайхту, ттул хьхьичI дарцIуна караматсса дуниял: чIалай дия СумбатIуллал, Ваччиял, ЧIяйннал, Къичурлухиял, Бярнихаллил, Чакъаллал, Тукъатуллал шяраваллурду.

[dropcap]Л[/dropcap]ахъ зунттай­сса марххалагу бавссуну, бакIру щюлли­сса кьяпралу дия. Амма чувчIав рухI дусса затмур чIалай да­къая. На ятти-гъаттараяра гъалгъа тIисса. Лахъазан дитайхту, ххуллу бакIъялавай даралул ухчIиннийх ратIничIан бияннин най бия. РатIув иявайсса чIумал, архний чIалан диркIуна Оьллаурттиял шяраваллил лекьлурдугу. Ца кIанттайн бияйхту, ххуллу кIура баллай бия Тукъатуллал шяравалу диркIсса кIанттул чулийнмайгу. Шиккува ца укунсса затгу кIицI буван ччива.

Сунув­сса, гьанавсса уртту лагь-лагьну дия: ятти-гъаттарал хъут-щулу чан шаврийн бувну бухьунссар тIий уссияв ттухьва нава. Амма марцIсса гьавагу, тунтну урттуя нанисса кьанкьгу ххарину кьамул дуллай дия гьутрурдал. Оьллаурттиял шяравалличIан ияйхту, кIания кIихунмайсса ххуллу ча, цукун наниссарив кIул буван къахъанан бивкIуна. Шичча арх дакъа кия чулий чIалан диркIуна царай хъархъаллу, ххяллу. КIана кIай ххяллал дянивсса бакIурдай диркIун дия Ххяллухиял шяравалу. Ивунав нагу ца бакIуй ливчIсса мадара лахъисса гьанурдал лиссурдачIан. «Ай-гьарай, Ххяллухиял жямат! Зу чув буру, ванахха на зул миналийн увкIун. Кьамул увара хъамаличу!» — куну, гьуя-гьарай куссия.

[dropcap]П[/dropcap]ашмансса сурат… Лагмава уруглан ивкIра, ххал шайрив ххал бан кIялабарзвагу. Агь, вил къаттай, цавагу бакъая. Архний, кIих, ца суннил минхълий, чIалан бивкIуна ца кIялабарз. Шяравалу диркIсса кIанттул дянийх най дия жюр-жюр тIисса щаращул щин. Гьай-гьай, на ттухьрасса гьанаврутугу дурцIуссия гай щинал. Дия­хха царай нахIусса щин! Къатрал чIирттая ливчIсса «яру». Явара, яруннияр ца хъисгу къахъуния. Ваца ттухьва цирив учин ччиний кунма чIалай бия урттул кIучI къабувсса чIирттал «яру». Цуксса ттунма захIматну бивкIхьурчагу, лавгссияв на архний чIалачIисса кIялазуручIан. КIиккун ияйхту, арх дакъа чIалан диркIуна Хъун ЦIувкIуллал шяравалугу. Амма кIикку бакIрайн багьсса кIялабарзругу Хъун ЦIувкIуллал тарихрацIун бавхIусса бия (бургияра суратрайсса чичрулух).

Чув буччайнавав ххяллухиял цала инсантал? Юхссагу, бизан буллалийний, бувккун, кIялабарзругу цащалва лавсунавав? Ци бувссар къатрал чартту? СияхIрайн бувну, 1926-ку шинал Ххяллухиял шяраву яхъа­най ивкIун ур 58 инсан. Миннан лавхьхьусса бухьунссия къатригу. Цавагу бакъар яхьуну. Укун гьан-учIан захIматсса кIанттаяту цукун лавсунавав вай чарттугу? Урвав дунияллий цаягу инсан, на ва шяравассара учинсса? АьтIаву дия лачIлай. Цимирагу шинал лахъишиврий диркIсса шяравалу дакъа-къатIа хьуну дия.

[dropcap]Я[/dropcap]ла ттула дакIниву хIасул хьусса ца ххаришивриягу бусан ччива. На рязину ияв ттущава хьуну тIий ва жула лакрал тарихраву аьш лирчIсса шяравалу диркIсса кIанайн нава лагаврия. Гьич, кIиккун уттинин цучIав лавгшиву къакIулли, вания махъгу гьаншиву къакIулли. Яртал, жунма жула тарих дакIния гьан битан къабучIирхха. Чарий, кьунттуйвагу чичин аьркинни: «Шикку диркIссар Ххяллухиял шяравалу», — тIий.
Ваччату кIиккунсса ххуллу на бивтссия шанна ссятрал му­тталий. Махъунмаймур цахъис анаварну хьуна.