Ччиккул-бакIуйсса шяравалу

1995-ку шинал апрель зуруй, ттул ниттиуссу КIуруххъал КIурух ахиратравун лавгсса чIумал, цIанасса «Илчи» кказит­рал хъунама редактор Руслан Башаев увкIуна ттул ниттиуссих жижара буван. 

Га чIумал Русланнул ттухь: «Ччиккул-БакIу тIисса кIану чув буссар?» — куну, цIувххуна. На бувсъссия гъаттара лухччинийн гьухъалданийн лагайсса, шяраваллил къинттуллухух лавай нанисса, Валттуялу тIисса бакIуйн буккайсса мурзу ххуллул урчIа чулий буссар куну. Амма ва иширал чулийнмай­сса жул ихтилат гания гихунмай суал-жавабрайну кутIа хьуна.


ХIажимурад ХIусайнов
[dropcap]Ш[/dropcap]яраву ганиннин Ччиккул-БакIуй тарив хьхьичIара шяравалу диркIссар тIисса хаварду бикIайва. Русланнул буллу­сса суалданияр махъ, Вихьуллал Культуралул къатлул директорну чIярусса шиннардий зий ивкIсса ХIусайнов ХIусайннуя кказитрайн макьала чичин, ганащал ихтилат буллалисса чIумал, ХIусайннулгу кIицI бувна кIана кIа Ччиккул-БакIуй тарив шяравалу диркIшиву. Ванал мукунма: «ХIатта чувчIав чичрурдаву, хъирив лаявурттаву чивчуну бакъахьурчагу, Вихьуллал чIинчIурду Юнаннава (Бух Грециянава) нанийни кунна чIалай дур», — куна. ЦикIулли, учин бакъассар.

Уттигъанну, Ккуллал район­далия 1944-ку шинал арандалийн дизан дурсса шяраваллу диркIсса кIанттурдайх занай, кIайннуяту чичру дуллай унува, на ххилтIу буллай уссияв 2011-ку шинал Мусаннип Увайсовлул сакин бувсса «ЛАКиЯ» тIисса лу. Ва луттираву дур аьвзал-заманная шиннай хIакьинунин кIулсса 198 лакрал шяраваллил цIа. Вай шяраваллавух ттун хьунадаркьунни ялув кIицI дур­сса Ччиккул тIисса шяравалугу. Шиккува чивчуну бур ва шяравалу дирзшиву дянивмур аьс­рурдал шиннардий Арманинавун ва Гъумукун. Ци багьана хьунавав?

Лавгссияв на уттигъанну кIана кIа Ччиккул тIисса шяравалу диркIссар тIисса Ччиккул-БакIуйн. Ччиккул-БакIул хьхьичI бур кьабакI кьасса, кувссан тавтсса, ХьхьичI-БакIу тIисса кIанугу. Ччиккул-БакIул хьхьичI бивхьумур кIанттайнгу Махъ-БакIу учай. Ччиккул-БакIул урчIа чулух лултту чулий бур Марщравалу тIисса кIану. Ва Марщравух лавай ччянива Ккуллал райондалия, Вихьу­ллал шяравух, Ахъушав буккай­сса ххуллу буллай бивкIсса санциннугу дур. Шичча ттул оьрмулий, яний 50-ку шиннардий, инсантал къатри дансса чартту бук­лай бикIайва. Ва ххуллу цуппагу буклай бур Ччиккул-БакIул кия чулийсса Валттуялу тIисса лахъазанттул кьабакIравун. Валттуяллил суннил чулийсса лухччинийн КъякIуцIалу учай. Ва КъякIуцIаллил ухнилусса Масттиялу тIисса кIанттайгу бур чIучIрал ххюлубакIурду. Шиккугу шяравалу диркIссар тIун бикIай. Бюхъай мукун бикIангу.

ХIакьинунин Ччиккул-Ба­кIуй бур, чансса бухьурчагу, бунияласса чIирттал парчри яхьуну. Ванил урчIа чулийсса Ппалабалу тIисса кIанттул ялув дур ххялчIал хъархъаллу. Хъархъаллал лувгу дур ятту, бярчру гъинттул аьттарахун бакьайсса хъун дакъасса нух.
Вихьуллал шяравасса Щигнал СайкIу тIисса адаминал цала душ 1960-ку шиннардий Арманинал хъун шагьрулия Ереванная дуркIсса гъансса хъамитайпалухьхьун тарбия буван буллуну бивкIшиву кIулли. Ва иширая на цIуххаву дурсса, чIярусса шиннардий учительну зузисса, шяраваллил тарих мадара ххуйну кIулсса Маммаев МахIаммадлул бувсуна ттухь укунсса зат:

— Щигнал СайкIу тIисса адамина вингу, ттунгу кIулссар. КIа зий икIайва, ахиратрал хьуннин, Ккуллал райондалул телефоннал идаралий. КIанал буттайн Щигна учайсса бивкIссар, цувагу Аьра­сатнал паччахIнал чIумалсса хIаписар ва бюхъу ххисса адамина ивкIун ур. Муна му Щигнал СайкIул буттал, Вихьливсса цалла щарсса, МахIачкъалалив къуллугърай итайхту, гилун къанай тIий, гилара цамур щарсса дурцуну диркIссар. Амма гайннал дянив оьрчI къашаврийн бувну, цалашиврий бувцуну ца душ, хъунма бувну бивкIссар.

Яла ци багьана хьуссияв, суд­рахьхьун агьну ивкIссар. Му чIумал Вихьлив дуркIссар 40 аьравалттийсса Щигнал хъу­сгу, ганал щарсса ва душгу. Ми аьравалттавасса кIира аьрава ттунгума кIулли шяравух занай. Яла, Щигна ахиратравун лагайхту, ларгссар мунал кIилчинмур щарсса цила душнищал Вихьлияту. Миннал мина хьуну дур Ереваннай. Бава дирчIайхту, Щигнал СайкIул лявкъуну, душ бувкIссар Вихьлив Щигнал СайкIухъачIан, цилагу цучIав акъахьувкун, СайкIухь ца душ була цичIанма тарбия буллан тIий. Буллуссар ванал цала ца душ. Яла га душ тихва Ереваннай, кIанттул хьуну, кулпатгу бувну, ливчIссар.

Ялагу буслан бикIайва, тарив Ереваннайн Вихьуллал инсантал лавгун бунува, тих бакIрайн багьсса лакрачIа кIанттуву дархIусса ца къари дия тIий. Та лази-лакьи дуван хьуншиврул дархIуну духьун­ссия. Та дия тIар Вихьуллал инсантурахь цIухлай: «Зу цукун яхъанай буру? Зурул Эяхсса (ва зунттавусса кIанур) хъуру дугьарув?» — тIий. Къадугьару учайхту: «Туну, зул дуланмагъ цукун шай?» — тIий дия тIар. Бюхъай кIа ина ихтилат буллалисса Ччиккул-БакIуй диркIсса шяравасса наслулул хъамитайпа га диркIун дикIангу. Ва дунияллий хьун къабюхъай­сса ишру бакъархха. Инсантал ца кIаная гамур кIанайн цивппа бизавай, хIукуматирттай хъанахъи­сса ишру багьана хьуну, лихъан багьавай, бизан бавай, бивкIун бурхха. КIа Ччиккул-БакIуй шяравалу диркIсса кIанттух ябивтсса чIумалгу, чIалай бур кIанил кьабакIраву къала бивкIшиву, кIанияр яларайгу шяравалу диркIшиву. Му иширан барашинна дуллай дур кIикку хIакьинунин яхьусса чIирттал ва гьанурдал лишаннал, — тIий, буслай ия МахIаммад.

На ттула чичрурдаву чIявуну кIицI бувара: «Жула инсантурал хьхьичIава яхъанай бивкIсса шяраваллу дурну дур бакIлахъия ласун захIматсса щамарал, ххяллал бакIурдай», — куну. Вай хъинну гужну аьрщи ххирасса инсантал бивкIун бур. Жунмагу гайнная эбрат ласун багьлагьиссар. Ялагу, на кIицI був­сса Мусаннип Увайсовлул «ЛАКиЯ» тIисса лу­ттираву кIицI дурсса, лак яхъанай бивкIсса 198 шяравалу кIулссарив жунна чув диркIссарив? КIулссар учин ттуща къахьунссар.

Циван учирча, 1944-ку шинал Ккуллал райондалия Аухнавун дизан дур­сса Арттаби тIисса шяравалу чув диркIссарив бусан бюхълахъисса инсан ттун Ккуллал райондалий къалявкъунни. Мунияту чичрулийну буслан багьлай бур жула циняв шяраваллаяту.

Ялагу, 1917-ку шинал Аьра­сатнаву революция хьусса чIумал сакин хьусса компартиялул чилинтурал цала уставрай чивчуну бивкIссар: «Шама коммунист ухьурча, му организация хъанахъиссар», — куну. Мунияту жула нукIура диркIсса шяраваллаву шанма къатта бухьурча, мунил цIагу цIу дурну, му шяраваллин статус дулун багьлагьисса хIукму аьркинну бур. Ккуллал райондалий Чакъаллал, Тукъатуллал шяраваллаву ца-ца кулпатру яхъанай бур. Къичурлухиял шяраву кIива кулпат, Хъусрал-ЧIарттал шяравурив шамуннияр ххишаласса кулпатру бур.
Барчаллагь, ттула чичрурду дурккуну тIий.