«ЯхI-намусрай ттангъа хьун къабавцIуссара»

[dropcap]А[/dropcap]цIра шинал лажиндарай Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий хъунмур экспертну зий бур Рита Мурачуева. Ва даврий лайкь дурсса ванил наградарттавух дур Аьрасатнал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил, ЯтIул Хачлил чулухасса ХIурматрал грамотардугу.


Украиннава, Краснодон шагьрулия, бувкIун, аьдат ба­къасса захIматсса шартIир­даягу нигьакъабувсун, зунттал шяраву цIакьсса кюругу щавщуну, цила бикIайкунсса ккулидуш хьусса Евгения МахIаммадова къакIулсса Ккуллал райондалий нажагьсса акъахьунссар хъунмур никирал дянив.

[pullquote]На Ккуллал райондалул куратор бура. Уттигъаннугу навагу, ттула душ – оьрчIал неврологгу (вагу Кку­ллал райондалул кураторди) ва цаймигу пишакартурая хьусса бригада лавгру райондалийн. Жува бувкIшивугу баян бувну, кьамул буллай бивкIру агьали.[/pullquote]
ХIакьинусса кьинигу райондалий хIурматрай кIицI дувай, чIярусса шиннардий Ккуллал азарханалий патронаж медсестрану зий, оьрчIалгу, нитти­хъалгу цIуллу-сагъшиврул ялув бавцIуну, хъунмасса захIмат бивхьусса украин душнил цIа. Ниттия ххуй-ххуйми хасиятру дирсса ванил душ Рита Мурачуевал цIагу нукIура дур инсантурал зума-мазрай. АцIра шинал лажиндарай Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий хъунмур экспертну зий бур. Ва даврий лайкь дурсса ванил наградар­ттавух дур Аьрасатнал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил, ЯтIул Хачлил чулухасса ХIурматрал грамотарду.

[pullquote]1994 ш. Дагъусттаннай холера сукку хьу­сса, хъунмасса аваза багьсса чIун дия. Тарки поселокрай сакин бувну бия штаб, кIиккун бавтIун бия щала шагьру. Москавлия бувкIун бия чIявусса инфекционистал ва эпидемиологтал, профессор Оьргъуевлуйн бияннин. ТМО-лийн даву ххал дуллай бувкIсса ттухь ми­ккусса хъунаманал, жула лаккучу, ххаллилсса хIакин Аьбдулла Кьурбановлул увкунни: «Вин Таркилийн гьан багьантIиссар». Вана укун, Дагъусттаннай­сса ттул захIматрал ххуллу штабрал хъунмунил къуллугърая байбивхьу­ссар.[/pullquote]
Мадара шиннардил хьхьичI, нава цалчин Рита МахIам­ма­дов­нащал хьунабавкьусса чIумал, укун аьчухссагу би­кIай­ссарив къуллугъирттайсса инсантал тIий буссияв ттухьва нава. Тания шихуннай дусшиву дур ттул Ритащал.
Ванил нину кIулну диркI­миннал учай: «Ххаллилсса Женял цуппа кунмасса душ кьабивтун бур», — куну. Цила даву ххуйну кIулсса ва цIими ххи­сса пишакар, ххаллилсса нину, тIул-тIабиаьтрал уздансса хъамитайпа.
Вай гьантрай на хьунабавкьура Рита Мурачуеващал.

— Ритай, кутIану бухьурчагу, бувсун ччива вила оьрмулул ва захIматрал ххуллия.
— Школа къуртал бувну махъ на бувхра Дагъусттаннал медициналул институтравун, педи­атриялул факультетрайн. Амма 3-мур курсирая Хабаровскаллал медициналул университет­равун перевод ласун багьуна. Ттул лас Абуязид аьраличу ия. Та гьан увсса кIанттурдайн къалавгун ттулгу чара ба­къая. Институт къуртал бувну махъ, тихва аьрали гарнизондалий зий буссияв. Яла жу аьрали шагьрулийн бивчунну. Тикку на оьр­чIал хIакинну зий буссияв. Аьмну 13 шин дурссар жу Хабаровскалий. Яла, адимина пенсиялийн увккукун, жу Да­гъусттаннайн зана хьуру. На ши­ккун бувкIсса шинну (1994-1995 ш.ш.) Дагъусттаннай холера су­кку хьусса, хъунмасса аваза багьсса чIун дия. Тарки поселокрай сакин бувну бия штаб, кIиккун бавтIун бия щала шагьру. Москавлия бувкIун бия чIявусса инфекционистал ва эпидемиологтал, профессор Оьргъуевлуйн бияннин. ТМО-лийн даву ххал дуллай бувкIсса ттухь ми­ккусса хъунаманал, жула лаккучу, ххаллилсса хIакин Аьбдулла Кьурбановлул (цIана Каспийскаллал азарханалий онкологну уссар) увкунни: «Вин Таркилийн гьан багьантIиссар». Вана укун, Дагъусттаннайсса ттул захIматрал ххуллу штабрал хъунмунил къуллугърая байбивхьу­ссар. ЧIуннурив бигьасса да­къая. КIанттул агьали, дакъа­ссар жучIа холера, ми щиннив аьркинну буккан бувсса хавардур тIий, къатравун буххан къабитлай, аьркинсса ххалбигьавур­тту дан къабитлай тарс бавцIуну, хъинну захIмат хьуна. Мунияр махъ на зун бивкIра Гагарина кучалийсса оьрчIал азарханалий реаниматологну. Азарханалул хъунмур хIакинну бия ххаллил­сса пишакар ва хIал бавкьусса инсан, жула лакку душ Аминат ХIайдаева-Щахщаева. Ца-кIира шинава на мунил цила хъиривчуну бивтунав. Ца ппурттуву ттуйн оьвкуна ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалия, хъунмур эксперт язи угьлагьи­сса конкурсрай гьуртту хьун. Ва къуллугърай бацIан ччисса чIявусса бия. Амма, конкурсрал хIасиллайн бувну, му даву ттуйн тапшур дуруна. Тания шихунмай хIакьинусса кьининин на шикку зий бура.
— Хъунама экспертнал къуллугърал бигарду цукунсса буссар?
— Инсан дунияллийн лявхъуния шинай ахиратравун гьаннин мунан медициналул кумаг баврил даражалул ялув бацIаву ва инсаннал мушакъатшивруцIун бавхIусса масъалартту бур жул агьамми къайгъурдуну.

— Туну, ци учинна Да­гъусттаннай агьалинан медициналул кумаг баврил даражалия? Респуб­ликалул цуми азарханардая цIа дан бюхъан­ссар вища?
— МахIачкъалаливсса медициналул идарартту – республикалул клиникалул азархана (РКБ), шагьрулул клиникалул азархана, чIяру профиллу ду­сса оьрчIал азархана, анаварсса медициналул кумаграл азархана ва м.ц. – цавагу, цала кашилух, биялдарах бурувгун, хьхьарану зий бур учин къахьунссар. ЛяличIину кIицI лаган ччива хьхьичIунну, ттизаманнул технологиярттугу чялишну ишла дуллай, зузи­сса Республикалул ортопедиялул ва травматологиялул центр. Мукунмасса ххуллий ккаккан бучIиссар Кулпатрал планнал центргу (Центр планирования семьи).

— Ина лагайхьунссара районнайсса азарханардал ялтту буккангу. Ци учин бюхъанссар жула лакрал районнал хIакъираву?
— Цала кашилух, техникалул ва кадрардал дузалшиндарах бурувгун, гьаксса хIарачат буллай бур. Ми идарарттал хъуними хIакинтал цала даву кIулсса лавайсса даражалул пишакартал бур. На нава Ккуллал райондалул куратор бура. Уттигъаннугу нава, ттула душ – оьрчIал невролог (вагу Кку­ллал райондалул кураторди) ва цаймигу пишакартурая хьусса бригада, лавгру райондалийн. Жува бувкIшивугу баян бувну, кьамул буллай бивкIру агьали. Ккуллал шярава, автобусгу бувгьуну, чIявусса оьрчIру бувцуну бувкIунни. Укунсса ххал бигьавуртту дайссар жу шинай цал, цаймигу министрнал кка­ккан дурсса пландалийсса, графикрайсса хьунабакьавуртту къахIисавну. Гьай-гьай, медициналул кумаг баврил чулуха зунттал районнай диялдакъашивурттугу дур. Жу хIарачат буллай буру миннан шайсса кумаг бан. ЖучIава агьалинан медициналул кумаг баврил даража гьаз баву мурадрай, хьхьичIма министргу, утти ивтмагу хIарачат буллай бур цайми регионнай зузисса жула пишакартал Ватандалийн кIункIу бан. Уттинингу тамансса кадрарду (травматологтал, нейрохирургтал ва цаймигу пишакартал) бувкIссар жучIанма Мос­кавлия, Санкт-Петербурглия ва цаймигу шагьрурдая.

— «Земский доктор» программалия ци учинна?
— Му программа зий дуссар 2012 шиная шихуннай.
Жагьилсса хIакинтал чIиви­сса харжирацIух, бакъасса къа­тта-къушлицIух шяраваллаву зун къанай тIий, миннан аьрщи ягу къатри ласун, ягу къатри дан 1 миллион арцул булун ккаккан бувну буссар. ЦIубутIуй «Земс­кий доктор» программалувун 35 шин хьуннинсса пишакартал багьлай бивкIхьурча, утти му ишла дан бюхъл­ахъиссар 50 шинавун бияннинсса хIакинтураща. Мукунна ххи дурссар программалувун дагьлагьисса шяраваллурдугу.

— ХIакьинусса кьини бюхълай бурив па­ччахIлугърал медициналул идарарттаща хъунисса, машгьурсса, цивппа заллусса медициналул идарарттащал ччалли дуккан?
-Гьай-гьай. Дагъусттаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул биялдарай­сса паччахIлугърал медициналул идарартту цимивагу даражалул лавайссар. Шиккун кьамул бай­сса зузалт хъинну личIлулну ххал байссар. ПаччахIлугърал медициналул идарарттай нажагьссавагу бакъассар хьхьарасса пишакартал.
— Вил циняв оьрчIалгу, вил шаттирайх лавгун, медицина язи дургьуну дунуккар.
— Мяйжаннугу ттул шамагу оьрчIая хIакинтал хьунни. Арс ХIасан хирург ур. Ва республикалул ортопедиялул ва травматологиялул центрданий отделениялул каялувчину уссар, аспирантуралувугу дуклай ­уссар. Хъун­мур душ Фарида неврологри. Ва зий бур Мюрщи оьрчIал ва балугъравун къабивминнал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил центрданий. Вагу дуклай бу­ссар неврологиялул кафедралул аспирантуралуву. ЧIивимур душ Жамиля ккалай бур Дагъусттаннал медициналул универститетраву педиатриялул факультет­рай. Ва курсрал староста бур. Ттул арснал щаргу ккарччал хIакинни. На рязину бура ттула оьрчIая. Вай кIулшивурттах гъира бусса бур. ЧIявусса цала пишалийн багьайсса луттирду ккалан бикIай, личIи-личIисса семинардай, лекциярттай гьуртту хьун лагай, хIасил, цала даража гьаз бан хIарачат буллай бур.
— Вищава инсаннал мурад щаллу бан къавхьуну, виятува инава рязи бакъа ливчIсса чIуннугу шайрив?
— Ттуйнма хъар хъанахъи­сса гьарицагу ишираву на инсаннан кумаг бан хIарачат бара. ЧIявусса бикIай, кIилчингу, шамилчингу, намусну бунагу, бучIан багьунни вичIан тIисса.
Ттула биялдарайн къабагьлагьисса масъала бухьурча, бувчIин бара, амма му чIумалгума ттун инсаннан кумаг бан ччан бикIай. Зувиллихъайсса шиннардий цIуллу-сагъшиву дуруччаврил аралуву зий, яхI-намусрай ттангъа хьун къабавцIуссара. Медициналул зузала цалагу, Занналгу хьхьичI марцIну икIан аьркинссар.
— Барчаллагь, Рита Ма­хIаммадовнай. Ина кунмасса, цIими ххисса, инсаншиву дусса пишакартал гьарза баннав медициналул аралуву.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал