[dropcap]А[/dropcap]цIра шинал лажиндарай Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий хъунмур экспертну зий бур Рита Мурачуева. Ва даврий лайкь дурсса ванил наградарттавух дур Аьрасатнал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил, ЯтIул Хачлил чулухасса ХIурматрал грамотардугу.
Украиннава, Краснодон шагьрулия, бувкIун, аьдат бакъасса захIматсса шартIирдаягу нигьакъабувсун, зунттал шяраву цIакьсса кюругу щавщуну, цила бикIайкунсса ккулидуш хьусса Евгения МахIаммадова къакIулсса Ккуллал райондалий нажагьсса акъахьунссар хъунмур никирал дянив.
[pullquote]На Ккуллал райондалул куратор бура. Уттигъаннугу навагу, ттула душ – оьрчIал неврологгу (вагу Ккуллал райондалул кураторди) ва цаймигу пишакартурая хьусса бригада лавгру райондалийн. Жува бувкIшивугу баян бувну, кьамул буллай бивкIру агьали.[/pullquote]
ХIакьинусса кьинигу райондалий хIурматрай кIицI дувай, чIярусса шиннардий Ккуллал азарханалий патронаж медсестрану зий, оьрчIалгу, ниттихъалгу цIуллу-сагъшиврул ялув бавцIуну, хъунмасса захIмат бивхьусса украин душнил цIа. Ниттия ххуй-ххуйми хасиятру дирсса ванил душ Рита Мурачуевал цIагу нукIура дур инсантурал зума-мазрай. АцIра шинал лажиндарай Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий хъунмур экспертну зий бур. Ва даврий лайкь дурсса ванил наградарттавух дур Аьрасатнал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил, ЯтIул Хачлил чулухасса ХIурматрал грамотарду.
[pullquote]1994 ш. Дагъусттаннай холера сукку хьусса, хъунмасса аваза багьсса чIун дия. Тарки поселокрай сакин бувну бия штаб, кIиккун бавтIун бия щала шагьру. Москавлия бувкIун бия чIявусса инфекционистал ва эпидемиологтал, профессор Оьргъуевлуйн бияннин. ТМО-лийн даву ххал дуллай бувкIсса ттухь миккусса хъунаманал, жула лаккучу, ххаллилсса хIакин Аьбдулла Кьурбановлул увкунни: «Вин Таркилийн гьан багьантIиссар». Вана укун, Дагъусттаннайсса ттул захIматрал ххуллу штабрал хъунмунил къуллугърая байбивхьуссар.[/pullquote]
Мадара шиннардил хьхьичI, нава цалчин Рита МахIаммадовнащал хьунабавкьусса чIумал, укун аьчухссагу бикIайссарив къуллугъирттайсса инсантал тIий буссияв ттухьва нава. Тания шихуннай дусшиву дур ттул Ритащал.
Ванил нину кIулну диркIминнал учай: «Ххаллилсса Женял цуппа кунмасса душ кьабивтун бур», — куну. Цила даву ххуйну кIулсса ва цIими ххисса пишакар, ххаллилсса нину, тIул-тIабиаьтрал уздансса хъамитайпа.
Вай гьантрай на хьунабавкьура Рита Мурачуеващал.
— Ритай, кутIану бухьурчагу, бувсун ччива вила оьрмулул ва захIматрал ххуллия.
— Школа къуртал бувну махъ на бувхра Дагъусттаннал медициналул институтравун, педиатриялул факультетрайн. Амма 3-мур курсирая Хабаровскаллал медициналул университетравун перевод ласун багьуна. Ттул лас Абуязид аьраличу ия. Та гьан увсса кIанттурдайн къалавгун ттулгу чара бакъая. Институт къуртал бувну махъ, тихва аьрали гарнизондалий зий буссияв. Яла жу аьрали шагьрулийн бивчунну. Тикку на оьрчIал хIакинну зий буссияв. Аьмну 13 шин дурссар жу Хабаровскалий. Яла, адимина пенсиялийн увккукун, жу Дагъусттаннайн зана хьуру. На шиккун бувкIсса шинну (1994-1995 ш.ш.) Дагъусттаннай холера сукку хьусса, хъунмасса аваза багьсса чIун дия. Тарки поселокрай сакин бувну бия штаб, кIиккун бавтIун бия щала шагьру. Москавлия бувкIун бия чIявусса инфекционистал ва эпидемиологтал, профессор Оьргъуевлуйн бияннин. ТМО-лийн даву ххал дуллай бувкIсса ттухь миккусса хъунаманал, жула лаккучу, ххаллилсса хIакин Аьбдулла Кьурбановлул (цIана Каспийскаллал азарханалий онкологну уссар) увкунни: «Вин Таркилийн гьан багьантIиссар». Вана укун, Дагъусттаннайсса ттул захIматрал ххуллу штабрал хъунмунил къуллугърая байбивхьуссар. ЧIуннурив бигьасса дакъая. КIанттул агьали, дакъассар жучIа холера, ми щиннив аьркинну буккан бувсса хавардур тIий, къатравун буххан къабитлай, аьркинсса ххалбигьавуртту дан къабитлай тарс бавцIуну, хъинну захIмат хьуна. Мунияр махъ на зун бивкIра Гагарина кучалийсса оьрчIал азарханалий реаниматологну. Азарханалул хъунмур хIакинну бия ххаллилсса пишакар ва хIал бавкьусса инсан, жула лакку душ Аминат ХIайдаева-Щахщаева. Ца-кIира шинава на мунил цила хъиривчуну бивтунав. Ца ппурттуву ттуйн оьвкуна ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалия, хъунмур эксперт язи угьлагьисса конкурсрай гьуртту хьун. Ва къуллугърай бацIан ччисса чIявусса бия. Амма, конкурсрал хIасиллайн бувну, му даву ттуйн тапшур дуруна. Тания шихунмай хIакьинусса кьининин на шикку зий бура.
— Хъунама экспертнал къуллугърал бигарду цукунсса буссар?
— Инсан дунияллийн лявхъуния шинай ахиратравун гьаннин мунан медициналул кумаг баврил даражалул ялув бацIаву ва инсаннал мушакъатшивруцIун бавхIусса масъалартту бур жул агьамми къайгъурдуну.
— Туну, ци учинна Дагъусттаннай агьалинан медициналул кумаг баврил даражалия? Республикалул цуми азарханардая цIа дан бюхъанссар вища?
— МахIачкъалаливсса медициналул идарартту – республикалул клиникалул азархана (РКБ), шагьрулул клиникалул азархана, чIяру профиллу дусса оьрчIал азархана, анаварсса медициналул кумаграл азархана ва м.ц. – цавагу, цала кашилух, биялдарах бурувгун, хьхьарану зий бур учин къахьунссар. ЛяличIину кIицI лаган ччива хьхьичIунну, ттизаманнул технологиярттугу чялишну ишла дуллай, зузисса Республикалул ортопедиялул ва травматологиялул центр. Мукунмасса ххуллий ккаккан бучIиссар Кулпатрал планнал центргу (Центр планирования семьи).
— Ина лагайхьунссара районнайсса азарханардал ялтту буккангу. Ци учин бюхъанссар жула лакрал районнал хIакъираву?
— Цала кашилух, техникалул ва кадрардал дузалшиндарах бурувгун, гьаксса хIарачат буллай бур. Ми идарарттал хъуними хIакинтал цала даву кIулсса лавайсса даражалул пишакартал бур. На нава Ккуллал райондалул куратор бура. Уттигъаннугу нава, ттула душ – оьрчIал невролог (вагу Ккуллал райондалул кураторди) ва цаймигу пишакартурая хьусса бригада, лавгру райондалийн. Жува бувкIшивугу баян бувну, кьамул буллай бивкIру агьали. Ккуллал шярава, автобусгу бувгьуну, чIявусса оьрчIру бувцуну бувкIунни. Укунсса ххал бигьавуртту дайссар жу шинай цал, цаймигу министрнал ккаккан дурсса пландалийсса, графикрайсса хьунабакьавуртту къахIисавну. Гьай-гьай, медициналул кумаг баврил чулуха зунттал районнай диялдакъашивурттугу дур. Жу хIарачат буллай буру миннан шайсса кумаг бан. ЖучIава агьалинан медициналул кумаг баврил даража гьаз баву мурадрай, хьхьичIма министргу, утти ивтмагу хIарачат буллай бур цайми регионнай зузисса жула пишакартал Ватандалийн кIункIу бан. Уттинингу тамансса кадрарду (травматологтал, нейрохирургтал ва цаймигу пишакартал) бувкIссар жучIанма Москавлия, Санкт-Петербурглия ва цаймигу шагьрурдая.
— «Земский доктор» программалия ци учинна?
— Му программа зий дуссар 2012 шиная шихуннай.
Жагьилсса хIакинтал чIивисса харжирацIух, бакъасса къатта-къушлицIух шяраваллаву зун къанай тIий, миннан аьрщи ягу къатри ласун, ягу къатри дан 1 миллион арцул булун ккаккан бувну буссар. ЦIубутIуй «Земский доктор» программалувун 35 шин хьуннинсса пишакартал багьлай бивкIхьурча, утти му ишла дан бюхълахъиссар 50 шинавун бияннинсса хIакинтураща. Мукунна ххи дурссар программалувун дагьлагьисса шяраваллурдугу.
— ХIакьинусса кьини бюхълай бурив паччахIлугърал медициналул идарарттаща хъунисса, машгьурсса, цивппа заллусса медициналул идарарттащал ччалли дуккан?
-Гьай-гьай. Дагъусттаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул биялдарайсса паччахIлугърал медициналул идарартту цимивагу даражалул лавайссар. Шиккун кьамул байсса зузалт хъинну личIлулну ххал байссар. ПаччахIлугърал медициналул идарарттай нажагьссавагу бакъассар хьхьарасса пишакартал.
— Вил циняв оьрчIалгу, вил шаттирайх лавгун, медицина язи дургьуну дунуккар.
— Мяйжаннугу ттул шамагу оьрчIая хIакинтал хьунни. Арс ХIасан хирург ур. Ва республикалул ортопедиялул ва травматологиялул центрданий отделениялул каялувчину уссар, аспирантуралувугу дуклай уссар. Хъунмур душ Фарида неврологри. Ва зий бур Мюрщи оьрчIал ва балугъравун къабивминнал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил центрданий. Вагу дуклай буссар неврологиялул кафедралул аспирантуралуву. ЧIивимур душ Жамиля ккалай бур Дагъусттаннал медициналул универститетраву педиатриялул факультетрай. Ва курсрал староста бур. Ттул арснал щаргу ккарччал хIакинни. На рязину бура ттула оьрчIая. Вай кIулшивурттах гъира бусса бур. ЧIявусса цала пишалийн багьайсса луттирду ккалан бикIай, личIи-личIисса семинардай, лекциярттай гьуртту хьун лагай, хIасил, цала даража гьаз бан хIарачат буллай бур.
— Вищава инсаннал мурад щаллу бан къавхьуну, виятува инава рязи бакъа ливчIсса чIуннугу шайрив?
— Ттуйнма хъар хъанахъисса гьарицагу ишираву на инсаннан кумаг бан хIарачат бара. ЧIявусса бикIай, кIилчингу, шамилчингу, намусну бунагу, бучIан багьунни вичIан тIисса.
Ттула биялдарайн къабагьлагьисса масъала бухьурча, бувчIин бара, амма му чIумалгума ттун инсаннан кумаг бан ччан бикIай. Зувиллихъайсса шиннардий цIуллу-сагъшиву дуруччаврил аралуву зий, яхI-намусрай ттангъа хьун къабавцIуссара. Медициналул зузала цалагу, Занналгу хьхьичI марцIну икIан аьркинссар.
— Барчаллагь, Рита МахIаммадовнай. Ина кунмасса, цIими ххисса, инсаншиву дусса пишакартал гьарза баннав медициналул аралуву.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал