Лаккуй, лакку учкъулалий, лакку маз лакрал анжагъ
цанма ччан бивкIукуннив ( хушрайрив) лахьлантIисса?
Миннай цалва маз лахьлансса ва кIулну бикIан аьркинсса ялуршин къадикIантIиссарив?
Аьрасатнал Федерациялул «Дуккаврил кьанундалий (закондалий)» дахханашивуртту даврил проектрацIун бавхIусса цаппара пикрирду
Ахир. Дайдихьу №27
Дахханашивурттал проектрая рязи бакъасса Аьрасатнал субъектирттай чIявусса бувккунни, миннал мяниъшин гужсса хьунни. Дагъусттаннайгу чичулт, интеллигенция, журналистътал, бунияла ниттил мазрал ва миллатрал культуралий дакI цIуцIими рязи къавхьунни, ниттил мазру чара бакъа лахьхьин буллай бикIан аьркиншиврий бавцIунни.
[pullquote]Дагъусттаннай хIукмулул хьхьуртти цахьраминнал ва иширал хIакъиравусса позиция рязи хьун ва кьамул бан захIматсса бур. Ми му проектрацIун бакьлай бур. Халкьуннал Мажлисрайгу вари чинну щилчIав чIу гьаз къабунни.[/pullquote]
Хасну ва ишираву на кIицI бавияв ниттил мазурдил ва миллатрал культуралул цIаний Дагъусттаннал журналистътурал кьянкьану увкусса махъ (Аьли Камалов, Руслан Башаев ва цаймигу).
Амма, ванищала архIал, Дагъусттаннай хIукмулул хьхьуртти цахьраминнал ва иширал хIакъиравусса позиция рязи хьун ва кьамул бан захIматсса бур. Ми му проектрацIун бакьлай бур, мунихлу буклай бур. Халкьуннал Мажлисрайгу вари чинну щилчIав чIу гьаз къабунни. Мунияр ххишалагу, Халкьуннал Мажлисрал махъмур батIаврий «Культуралул хIакъиравусса» закондалува культуралул идарарттал учкъуларттай ниттил мазру ва миллатрал культура лахьхьаврин кумаг бавантIиссар тIисса пункт букьан бувунни.
[dropcap]П[/dropcap]аччахIлугърал Думалуву июньдалул 19-нний кIа проект цалчин ккалаккийни (ххал дигьлагьийни), Дагъусттаннаясса цаягу депутатнал мяниъшин къадурунни. Анжагъ Маркьатусса лаккучу Ризван Кьурбановлул (цува Дагъусттаннал чулуха акъача, Къиримнал чулухасса депутатри) цала чIу гьаз бувну, ниттил мазурдил ихтиярду дуруччаврил цIанийсса ихтилат бунни. Мунал тIайланма суалгу бивхьунни: «Ниттил мазру учкъуларттай хушрай лахьлантIий бухьурча, циванни мукунма кьатIаллил мазругу хушрай лахьлансса ихтияр къадуллалисса»,- куну. Барчаллагь хьуннав цан!
Жунна, Дагъусттанналмур ва лакралмур тагьардануцIун дархIуну, къулаймур, мюнпатмур закондалул проект язи дугьан багьлай бур, муницIун бавхIуну хъанахъимур ссайн букканссарив кIул бан багьлай бур. Ссайн буккантIиссару? Ахир цукунсса дикIан бюхъайссар? Лаккуйгу ниттил маз хушрайрив лахьлантIисса? Миллатрал учкъула цукунсса бикIантIиссар?
Вай иширттаву гьарцагу масъала, закондалуцIун бавхIуну, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал Конституциялийн хъарну щаллу буллан аьркинссар. Дагъусттаннай паччахIлугърал мазруну оьрус маз ва миллатирттал (кIанттул) мазру ккалли бувну буссар. Мунищала архIал, миккува кIицI лавгун буссар, цинявппагу Дагъусттан республикалул кIанттул (миллатирттал) мазру буруччинсса (ябансса), ми лахьлансса ва хьхьичIунмай буллансса давугу нани даву паччахIлугърал буржну хъанахъишиву.
[pullquote]Москавлив ПаччахIлугърал Думалувугу (му проект ххал дигьлагьийни) Дагъусттаннаясса цаягу депутатнал мяниъшин къадурунни. Анжагъ Маркьатусса лаккучу Ризван Кьурбановлул (цувагу Дагъусттаннал чулуха акъача, Къиримнал чулухасса депутат), цала чIу гьаз бувунни. Мунал тIайланмасса суалгу буллунни: «Ниттил мазру учкъуларттал хушрай лахьлантIий бухьурча, циванни мукунма кьатIаллил мазругу хушрай лахьлансса ихтияр къадуллалисса?» — куну. Барчаллагь хьуннав цан![/pullquote]
Дагъусттан ца цинмалусса, цайминнаха къалавхьхьусса, цилла чIалачIин ва тIул-тIабиаьт дусса билаятну ссайну загьир ва хIасул хъанахъиссар? Я зунттал, я хьхьирил, я навтлил, я балугъирттал, я конъякрал къабуллалиссар му ляличIи. Ми цимурца дунияллий цайми-цайми кIанттурдайгу (мурцIнийгу) дуссар. Дагъусттанная Дагъусттан МАЗУРДИЛ ва миннул бикIлиласса ва тIабиэсса заллухъруннал – дагъусттан халкьуннал – буллалиссар. Бакъассар дагъусттан мазру – личIантIиссар цIа-бакI дакъасса агьалий манкъуртътурайн кIура бавсса. Жува жуятувашиврия яла къабагьаврил, жува дунияллул гъунттулусса миллат бушиврул яла цIакьмур шартI – му мазри, хIатта гъалгъа тIими чан хъанай бунугу.
ЦIана жухьра – лакрахь – миллат хIисаврай анжагъ жува заллусса, заллушин дан бюхълахъисса хъус – му дахьва жулва маз бур ва му иширангу ццахханну рутлатисса ххурхху ва нигьаххаву ялун най дур.
[dropcap]Т[/dropcap]арихрал лахъишиврий жуйра дарцIусса ва яла рутан къабюхълай диркIсса хъус – цуппа Лакку кIану, аьрщи, зунттурду, лухччив, буттахъал аьдатру, кIулши, лакшиву, лакрал пишарду ва м.ц. жухьва ливчIун бакъари, жува миннуцIа хьуну буру, цимурца канища дурккун дур, жула думуния яла багьну (тIайлану учин: яла бивчуну) буру. ЖучIара жува лак бушиву, хIакьсса лакшиву духлаглай дур. ЦIана мунинсса сававрттай къаацIланна, ихтилат лахъи лаганссар.
Жува бушаврил барашин дан шайсса зат, махъ бакъа, хIакьинунин яхьусса (цуксса кIюла бувккун, цIуцIи шанийсса кунмасса даражалий бухьурчагу) накIлил маз бур – Шаргьиргу, ПартIу ПатIимагу, Сурхай-хангу, Хан-Мюртазалигу, Щайх-Жамалуттингу ва цаймигу цалла цIарду тарихраву мусил варакьрай чирчусса вирттал гъалгъа тIий бивкIсса, жучIанма ирсирай буттал бутIурай бувксса ва жува хъиривмур никирахьхьунгу булун багьлагьисса ЛАККУ МАЗ бур. Цанчирчан миллатрал сакиншиндараву гьарзатрал дайдихьу, миллатрал цилла кIулшилул гьану ва рувхIанийсса нину миллатрал мазри. Мунил жува царув циняннахь бусласиссар, дунияллул ва цаймигу миллатирттал хьхьичI миллатрал аьмсса сурат, жува цукунсса ци махлукьат буссарув яргну, щялушин дакъа, ккаккан буллалиссар.
[dropcap]Н[/dropcap]иттил мазру Дагъусттаннай нитти-буттал ва дуклаки оьрчIал цала биялалахун, хушрайшиврухун (цанма ччан бикIаврихун) бувтукун, нину-ппухълу ва дуклаки оьрчIру, хаснува шагьрурдай, учиннуча Анжиливгума (Дагъусттаннайва) му маз лахьлахьаврия ва ниттил мазну ккалли буллалаврия махъал хъанантIиссар. Микку вузирдавусса дагъусттан филологиялул факультетру (кафедрарду) лакьлантIиссар ва миннунсса тIалавшин къаличIантIиссар. Мукьахунмай ниттил мазрая махIрум хъанантIисса лакрал жагьилсса никирая чичулт ва журналистътал бизлантIиссар тIисса хиял лап аслу бакъасса хьунтIиссар.
Ялагу, ва закондалуцIун бавхIусса масъалартту Дагъусттаннай ххал бигьлагьийни, укунсса кIанттурдугу хIиcаврасун къаласун къабучIир. Жунма, лакран, ва ишираву лакку мазрацIун ва лакрал миллатрал цIанасса тагьардануцIун, ми миналул хьусса кIанттурдацIун – шагьрурдацIун – бавхIуну, ххал бигьин бур, хаснува Анжилив.
[dropcap]Ш[/dropcap]агьрурдай ниттил маз лахьлахьаврия тамансса махъал хъанахъиссагу буккантIиссар, хаснува мукунми жула лакрал дяниву цайминначIанияр ххишала къабуккан тIий ура, цанчирчан укунсса иширттаву жува аьламраяр хьхьичIун буккайминнавух бикIару. Шяраваллавугу, ай нитти-буттал тIалавшиндарайнур тIий, Лаккуйгу жула маз хушрай циванни къалахьлан тIиссагу буккан бюхъайхха? Ва азар цукунчIав Лаккуйн диян дитан къабучIиссар. Цири жува микку буллан аьркинсса? Ниттил мазрайсса байбихьулул учкъуларттугу лавкьуну, нюжмардий хушрай ца-ца дарс ниттил мазран «пишкаш» дуллантIиссарув? Жува Лакку кIанттуя яла багьаврицIун, утти цуппа Лакку кIанугу яла бутлантIиссарув?
Вана вари мазрал мархри ххуку буллалавринсса хIадуршин ва маз сагъну бунува, муних алхIан буклан, патихIа учин хIадур хъанахъаву.
[dropcap]М[/dropcap]укунсса нигьачIин Дагъусттаннай хъунххуттайми мазурдиву хаснура лакрачIа хъинну вас-ццах бутлатисса дур. Зура хIисав дара, Дагъусттаннал жагьилсса чичултрал (оьрмулул 30 шинавун бияннинсса чичултрал) махъра-махъсса даккаврий ади цуя-ца лаккунай чичлачисса чичу / шаэр акъая! Ва жунна цинявннан леххаву рутан багьлагьисса тагьарди.
Ххал дигьлагьисса проектраву ца агьамсса масъалану гьаз хьунни миллатирттал учкъуларттай ниттил мазрал дарс чара бакъа лахьлан аьркиншиврул/къааьркиншиврул масъалагу. Цаппараннал ва масъала Сулайман-идавсил хIукмулийну (ца чулухун бутаврийну) щаллу бансса маслихIат ккавккунни: ай, учкъулалий ниттил маз чара бакъасса дарсну дикIантIиссар, амма му хушрай лахьлангу бюхъантIиссар тIисса пикрилий. Ттул хIисаврай, ва хъинну ссигъарисса маслихIат бур.
Ниттил маз кIулшиву ва лахьлахьаву – му тIабиаьтрал ва оьрмулул кьанунни. Му гьарца каснайсса цайрасса, оьрчIайсса ва нитти-буттайсса ва жяматрал чулухасса ялуршинни ва тIалавшинни. Му паризари.
Учкъулалийн гьаннинсса ва байбихьулул аьмсса дуккаврил мазну ниттил маз бикIан аьркинссар. (Шиккува дакIнин бутан, ва зат 1917-ку шинал май зуруй КIапIкIайлив Къапкъазуллал зунттал халкьуннал даккаврий ХIавинахъал Саэдлул бувсса, халкьуннал учкъулартту сакин баврил хIакъиравусса докладраву хъинну аьщуйн щуну исват бувссар).
Ниттил маз чара бакъа лахьхьин багьлагьисса ва альтернатива дакъасса предметирттал сияхIраву бикIан багьайссар. (Миллатрал история, география, ниттил маз, фольклор ва литература – гьарцагу чантI увкусса инсаннал кIулшивурттал дайдихьу ва гьану, ватан ва маз).
[dropcap]М[/dropcap]иллатрал маз чара бакъасса, ялуршинну ккаклакисса предметирттал (дарсирдал) программалуву дикIан аьркинссар, му цукунчIав факультатив хIисаврай («кIилчинмур, ялаваймур ххуттаймурну») хIисаврайсса сияхIравун рутан къабучIиссар, му дуккаврил иширттаву чIявучил (цайми-цаймигу миллатирттал, билаятирттал) кьамул дурсса ва ишла хъанахъисса ва аьдатравун дагьсса кьануннайн зиттийну дуклакиссар.
ПаччахIлугърал мазрал, чара бакъа, (цила) дуккаврил-лахьхьаврил (кIулшиву дулаврил, образованиялул) системагу дикIайссар. Лакку мазгу Дагъусттаннай (хьхьичIххуттайсса 14-вагу мазращал архIал) кIанттул (субъектрал) паччахIлугърал мазран ккаллиссар. Мукун бухьувкун, паччахIлугърал маз лахьхьин баврил даву – му паччахIлугърай цийвасса буржри. Му иширацIун бавхIусса масъалартту щаллу баву, районнай ва шагьрурдай ниттил маз (кIанттул паччахIлугърал маз республикалул бакI дургьуминнал, хIукмулул хьхьуртти кIунттихьминнал буржри).
Дуклаки оьрчIал ниттил маз язи бугьаврил биялалул ва ихтиярданул хIакъиравугу личIи-личIисса бястру най бур. Дуккаврил закондалуву паччахIлугърал мазру лахьлахьаврийн багьлагьисса масъалартту ххал бигьлагьийни, нитти-буттахьхьун (ва лавайми классирттаву оьрчIахьхьун цахьхьунна) ниттил маз язи бугьаврил, мукунмурну цумур маз миннал хIисав буллай буссарив ккаккан бансса ихтияр дулунтIиссар тIий бур.
[dropcap]О[/dropcap]ьрчIал ниттил маз цумурдив (учиннуча, дагъусттан маз ягу оьрус маз) язи бугьансса ихтияр нитти-буттахьхьун дулаву мюрщи миллатирттал ниттил мазурдин хъинну хъуннасса ццахханну рутлатисса шартIиран ккалли дан бюхъанссар. Му ишираву, хаснува шагьрулийсса дагъусттаннал миллатирттал, хьхьичI ирглий лакраятусса нитти-буттал, ттул пикрилий, оьрус маз язи бугьланссар.
Дагъусттаннал элмулул ва дуккаврил министрнал хъиривчу Шираьли Аьлиев ур, ай, лакраща цащава цала ниттил мазну я лакку маз, я оьрус маз ккалли бан (баян бан) бюхъайссар тIий: «В законе предусмотрено и изучение родного языка как обязательного предмета, но при этом сохраняется право родителей выбирать, какой именно язык для них являетсся родным. Наравне с аварским, лакским, кумыкским они имеют право выбирать и русский как свой родной язык». («Черновик», 8.06.18, с. 17). ЧIалай бур Анжилив чIявуминнал ниттил мазну цумур маз ккаккан бантIиссарив. Микку, гьай-гьай, язи бугьантIимурну, къуллугъралгу, даврилгу майдан бугьан бюхъайсса «ччатIул маз» бикIантIиссар, «дакIнилмур маз» махъаллил буллантIиссар. Ва иширайнугу тамансса цала миллатрал (ниттил) мазрая яла багьантIиссар, муния арх буцлантIиссар, мунихсса гъира лешлантIиссар ва аякьа духлаглантIиссар. Вана вари мазрал ялун бучIантIимунинсса нигьачIин.
Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал доктор, профессор