Ца кьинилул кIира хасият

Лахъсса зунттавусса жулла шяраваллурду. ХIатта июнь зурул 1-мур кьини гъи дайдихьулун ккалли дарчагу, тIабиаьтрал календарданул му интнил шамилчинмур барзну хъанан бикIай. Му мукун бушиву хъинну аьлтта чIалан бикIай зунттаву. Мисалдаран, май зурул дайдихьулий шагьрулул инсантал, «маевка» тIий, тIабиаьтрай бигьалаган лавгсса чIумал, лахъсса уртту хьуну дикIай. Муна ми урттул дачIиксса уртту дикIай жула зунттаву июнь зурул дайдихьулий. Амма ва чIумал ший, зунттаву кунна, ххуйсса тIабиаьт цамур кIанай гьич къадикIайхьунссар. Бюхъай кказит буккултран на ури буллалиний куна чIалан. Гьич акъара ури буллай.


Жула хъунасса арс, революционер, шаэр Гьарун Сяидовлул ца цала шеърилуву бур: «Зунттаву кьунттал дянив, хъу дугьлагьисса мискин…», — куну. Ттун, ва шеъри ккала­ккийни, ЦIуйшиял шяраваллил хьхьичIсса ххюлубакIурдал дянивсса хъуруннай гъайтIисса хъузала ккавкхьунссия Гьаруннун тIисса пикри дакIнийн багьай. Укунсса чIявусса чарттал ххюлубакIурду хъуруннал ­яхъай бусса цамур кIану Лаккуй бушиву къакIулли. Ва бур караматсса, зунттал инсаннан аьрщи ххирашиву тасттикь буллалисса гьайкалданун хIисавсса кIану.

Тарихрал аьлимтал буслай бур ва кIану лакрал миллатрал тарихрацIун бавхIусса кIанунугу хъанай бушиву. Вай ххюлубакIурдал дунияллийн аьлимтурал «Цыйшинское городище» учай. Ца­ппара шиннардил хьхьичI «Илчи» кказитрал цIанасса редактор Руслан Башаевлул тIивтIусса ча­гъар чивчуну буссия дунияллул тарихрал элмулуву цIа ду­сса археолог Рауф Мунчаевлуйн: «Хъирив изу ва жула тарихрал аьщул», — тIий. Амма жунма кIулли, археологтурал аьрщи диххавуртту дулланшиврул, арцу итадакьин аьркиншиву ва аьлимтурал планнаву гай давурттив дикIан багьлагьишиву. ТIайланма учинну, ­аьдад чан­сса миллатирттал тарих цуксса куртIсса бунугу, чIявуну «ххютулу» личIлан бикIай.

Ттун, гьарца кьини тIиссак­ссагу, янилун дагьай вай чар­ттал чIучIрал ххюлубакIурду зумахъуруннай бусса «хъуруннал» лиссурду. На хъуруннал тIисса махъ ковычкарттавун ласлай ура, хъуру учирчагу, вай цакьнира ххалазаннайн кIура дарну дур. Амма ттун дакIнийри, нава оьрчIсса чIумал, вай хъуру дугьайсса чIун. БакIлахъия ласун бюхъайсса хъинну чансса дакъа аьрщи дакъасса зунттал инсантурал, чарттацIа аьрщи марцI дурну, хъуру дурну дур. Аьлимтурал тIийкун, шикку ва кIанттай бивкIссар, тIар, зун­ттавусса паччахIлугърал байтагъ шагьру.
Ва караматсса кIанттул ххуй­­­­шивурттугу дакIнивух итадаркьуну, на щяивкIссияв ца ххюлубакIуй. Ттул хьхьичI бия цуппалусса ццуццул къатIа.

Бакъая ванил лагма цавагу мурхь. Амма тIутIал бувцIусса, дусшиврий жапрайсса кув­ссан тавтсса лухччимур дия ххюлубакIурдал лях-карах. Дия шикку къа­къунттул тIутIив, ччиккул тIутIив, оьлил тIутIив, къуппантIутIив, гюнгутIитIутIив, кIяла тIутIив (хъахъисса), тиву-шиву бия тIутIайх бичлачи­сса явщул къатIригу, машакулул тIутIивгу дахьра хъя тIий дия. ЧIяруми укун инттухуннай пиж учайсса тIутIив хъахъи­сса дикIай. Ци ишривав ва? Ши­ккува ттун дакIнийн багьуна, бучIирхха ва кIанугуму зунттавун заназисса туристуран кка­ккан буллан, буслан ва ци кIану буссарив, цукунсса хъунмасса захIмат бувну дурссарив вай хъуру. Щугълурду, хияллу…

Укун тIабиаьтрал ххари уллай дайдирхьуну диркIсса кьинилул ахттая махъ ккаккан дуруна цила аьнтмур хасият. Му хасиятнугу хьуна чявхъа бичаву. ТIайлар, чявхъа бия ма­гъарданул хъюруврал лагрулий­сса. КкутIари бувуна чявхълул ттул ахъувусса нисвартал, помидордал, каландалул, лухIи хъюруврал, шагьнал хъюруврал чIапIив.
Жула лаккуйсса хъуру дугьаврил давурттайн аьлимтурал учай: «Рискованное земледелие», — куну. Ваниятурвав хъуру къадугьлагьисса?

Лажин хIадур дурссар
ХIажимурад ХIусайновлул