«Хъамитайпалун хъамабивтун бур цила тIайланмасса буржру»

Рамазаннул душ Гульшан Хасаева
[dropcap]Б[/dropcap]увну бур 1960-ку шинал ЦIуссачIурттащиял шяраву. Бувккуну бур Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал машлул факультет, лавхьхьуну бур машлул экономистнал пиша.
1991-ку шиная шинмай зий бур лябукку буну ишбажаранчишиврул дунияллий. «Дараччи» клуб сакин бувния мукьах Гульшаннул ларсун дия цийнна му клубрал бартбигьлагьисса мурадирттал диялсса хъар.
ХIакьину тIурча, Мариян Илиясовал аманат хIисаврай кунма, «Дараччи» клубрал щалла даву тапшур дурну дуссар ванийн цийнна.
Гульшан бур шанма душнил ва ца арснал нину.


1. Цукунсса хьуна оьрчIний вийнма яла гужсса асар биян був­сса зат, иш?
На бувссара ЦIуссалаккуй, ЦIуссачIурттахь. На дахьва подкласс бувккусса шинал жул нину-ппу бивзуна МахIачкъалалив. Бизаврил хъунмурчIинсса мураднугу бухьунссия хъуни хъанахъисса жул, оьрчIал, ялун бучIантIимунил цIанийсса. Ттунгу, туну, цакуну ттулла оьрчIшиврул дуниялгу кьадиртун (шяраваллицIун бавхIусса аьдатсса багьу-бизу, гъан-маччами, лагмавасса дустал), вардиш хъанан багьуна ттунма бувагу къакIулсса, ятсса шагьрулул оьрмулуцIун. КъакIулссия ттун му чIумал ­оьрус мазгу, кIулссия так ниттил маз. ХIакьинусса кьинигу хIайп тIийнма бикIара ваца кIикьуркьуну лирчIсса куннасса, шяраваллил кIанттуя батIул хьусса, ттулла оьрчIшиву.

2.Цими никирайн дияннинсса кIулли вин вила ппухълуннал нясав? Буси яла архманал цIа.
КIулли ххюра никирайн дияннинсса: МахIаммад Хаваев; Нажвадин; МахIаммад; Садикь (1883-1943); Рамазан (1915).

3. Инсаннал хасиятраву винна яла ккарккун къаччимур лишан?
Мукунссану чIявуну ккалли дуллан бикIай хаиншиву, инава щил-унугу аххаву. Гьай-гьай, мугу тIайлар. Амма ттун ттунна мунияргу заралссану ва оьссану дизай би­ччибакъулшиву. ДакIнил цинцилттай + ва – (плюс ва минус) архIал бавцIукун, хъанахъиссар 0 (ноль). Му хIисав бан бучIиссар инсан сайки увагу акъашиврун.

Нигьамаусара душмантурая — цалли айсса, цалли ивчIасса. Нигьаусу ссалчIав пикри бакъаминная: миннал ина я акъаххантIиссара, я икъавчIантIиссара, так миннал биччибакъулшиву сававнур дунияллий оьхIалшивуртту ва оьшивур­тту чан къахъанахъисса. Биччиба­къулшиврулли дуниял лекьан дай­сса. Аьрщарай хъанахъимур багьайссар Аьрщарай яхъанахъисса гьарцагу каснайн.

4. Вила оьрмулуву яла алши бакъамур шин?
Нава нитти-буттацIа хьусса шинну. Учайхха Алжан ниттилгу, бутталгу ччанналур бусса куну. Цуксса кьурчIинугу, так ми дунияллияту лавгун мукьах бакъа, жунма бугу-къабувчIай миннал жухра­сса ччаврил кьадру, кьимат, миннан жува къабувнува ливчIсса хъинбаларттугу.

5. Яла алши бумур шин?
Ттунма оьрчIру бувсса шинну. Мунияр хъуннасса тирхханну ни­ттин цамур ци дикIан бюхъайссар! Ми ттул бур мукьва: 3 душ ва 1 арс (къаавай увсса).

6. ВичIара циксса арцу хьувкун дигьаларгун дикIанссия вил дакI?
Дайсса дуаьрттавух ттул ниттил чIяруну зумух ласайва укунсса калима: «Дакъа аьсив къабаннав, дуну бахил къабаннав», — тIисса. Арцу диял хъанай дикIан аьркинссар инава лайкьну, итххявххун ялапар хъанануксса. Амма миннул аьдадгу дикIан къааьркинссар ина вила инава лиян уллали ануксса. ХIасил, арцу – ми инсан ххал игьлагьисса куннасса затрур: диял къахъанахъинигу, хъиннура чIярусса чIумалгу.

7. Инсаннал тахсирдавасса цумур тахсир хьунссия вища бигьану багъишла битан?
Цащава хьуну махъ цува пашман хьусса тахсир. Жува ва дунияллийн буккайссару чIявусса затру ла­хьхьиншиврул. ТIайламур, хIакьмур лахьхьиннин аьйкьавугу, тахсиргу къавхьуну къаличIайссар. Цайминнал тахсирдал ялтту учIангу кIулну бикIан аьркинссар, яла цайми вилвамунил ялттугу бучIаншиврул.

8. Бувагу къабитан?
БухIан къашайми личIаннин гайми тахсирду циняв багъишла битан бучIиссар. Амма цумур бухьурчагу тахсир бюхъавай Заннахун бувтун хъинссар. КIанан цанма кIулссар миннун кьукьинсса танмихI ва ялтту учIансса цIими.

9. Ссан диял къашай вил чIун?
ЧIун диял шайссар гьарца затирттан, му бутIра-бутIрайхгу дарчIуну, аьркинсса кьяйдалий ишла дулларча. Так мукунсса кIанттух жура чIяруну къулагъас дуллан къабикIару, чIунгу дири-дирирсса куццуй харж дуллай ля­къару.

10. Бартлавгун ччисса вила шанма мурад?
Ца ва мурад биттур хъанай бухьурча, гайми циняв цивппа би­ттур хьунтIиссар – Аллагьнал жулва ялув бувхIумунил, бивхьумунил ххуттава къабуккаву.
Ттула буттал шяравалу дачIра къашаву, буттахъал жуйнна тапшур дурсса мина яхьуну личIаву.
Жула оьрчIру ва оьрчIал оьрчIру лайкьну тарбия баву, ппухълуннал ирс бухлаган къабитаву.

11. Вила оьрмулуву хъинну ххирасса кIантту бувгьусса шама инсаннал цIа?
Цалчинма-цалчин, ттула нинугу, ппугу. Ттуву ци-дунугу дахIалай чинсса духьурча, му миннаятуссар. Ттул буттан, цува хасъсса кIулшиву ларсъсса ивкIун акъанугу, кIулссия арулва маз, ххирая мунан аьрабрая, гуржи мазрая, азирбижан мазрая зат­ру таржума буллан.
Нитти-буттал жун, цалва оьр­чIан, оьрчIал оьрчIан, кьадирт­ссар цалла уздансса цIарду, жуйн аманат дурссар чIярусса ххуй-хъиншивуртту. ХIакьинусса кьинигу, миксса шинну лях ларгун дунугу, чув цу хьунаакьирчагу, ми кIулну бивкIсса, ккавксса инсантурал чара бакъа учинтIиссар: «Бияхха ца хъинну ххуйсса вил нинугу, ппугу», — куну. Мури ттул аваданшиву, мури минная ттуйн ливксса аьпа.
КIилчин, ттула ласнал ппу – Шагьлул арс АхIмад Хасаев. Ттун хьусса хъунмасса тIайлабацIу бувчIлай бикIантIиссар ва инсан кIулцириннан. Укунсса ласнал ппу ттуна нясив аву – му хъунмасса бахттир. Ванаяту хъинну чIявусса затру лавхьхьуссар ттун, ва ттул яла хьхьичIунма насихIатчири. Нава ссал-бунугу ялув щак тIутIисса чIумал, чара бакъа ккаккара ванащал маслихIат. Му маслихIатгу мудан аькьлулул вибувцIусса лякъай.
Шамилчин тIурча, ттуща къахьунссар кIицI къабувну кьабитан ттула дус, «Дараччи» клубрал президент, аьпабиву Мариян. Мунил дуллай бивкIмур ттуйнна ласунгу на рязи хьусса нахIакьдан бакъара. Ттул оьрмулуву Марияннул бувгьусса кIантту – му лиххан дан къашайсса аьшри. Му бия цинявппагу лакран ваца нину кунма хьусса инсан. На ттущава шайсса хIарачатгу банна Марияннул аьпа лайкьну буруччин, ябан.

12. Винма ххуй бизайсса хъамитайпалул сурат?
Хъамитайпа – му цинияргу хьхьичI ичIалу ядуллан ляхъан був­сса тайпар, ниттин дакI цIимисса душри, ласнан даччин дакъасса щарссар, оьрчIан кIукIлусса нинур. Миннуяргу ялттуну – му хъамитайпар, яни ция инсаният дайдирхьусса ХIавар.
Ттухь цIуххавай, цилла ичIалугу, ужагъгу кьадиртун, хъамитайпа арамтуралми къайгъурду цийнма ласлай бувксса чIун – му дуниял дяйкьусса чIунни. Муниятур хIакьину цурда дуниялгу бакIракъунтталий кIура дарну чIалачIисса – цилва тIайланмасса буржру биттур буллан хъамитайпалун хъамабивтун буну тIий.
«Хъамитайпалун яла хъуннамур политикалул ккурчIанугу, яла хIакьмур имандалул мизитнугу хьун аьркинссар кулпат», — куну бур хьхьичIазаманнул аькьилтурал.

13. Вина кьамулсса чув-адиминал сурат?
Ва суалдануцIун бавхIуну, дакIнийн багьлай бур укунсса хавар. Ясирну агьну, оьрусначIа усса чIумал, имам Шамиллухь КIилчинма Александрдул цIувххуну бивкIссар тIар: «Цукун бювхъур вища вила халкьуннал дянив муксса авторитетгу, хIурматгу хIалал бан?» — куну. Мунинсса жавабран Шамиллул куну бур: «Му хъунмурчIин ттул щарссанил биялар. Хьхьугу-кьинигу цила ласнал ларай дарцIунна дикIайва, мунил ттуха букъавайсса хIурмат къабитайва. Му мукун чIалай, цал гъан-маччами, яла лагма-ялттуми, яла жямат, жяматраятугу яла цайми жяматирттайнгу биллай, ахиргу, цинявппагу халкьуннал дянив гьаз хьуссар ттул кьадру-кьимат», — куну. Пишгу куну, паччахIнал миккува ххи бувну бур: «Ина инава Шамилну къаивкIссания, щищачIавгу, тачIавгу къашайссияв ина лахъа-хъун ан», — куну. Мунийн бувну нагу учивияв, цинияргу хьхьичI цал цала заллусса цува адимина икIан аьркинссар куну, ичIурамургу, кьатIувмургу цила ххуллу-ххуттай нани дан бюхъайсса, бюхъу ххисса.

14. Агарда бюхъайсса бивкI­ссания, инава ци кIанттай, ци чIумал бувну ва ци билаятрай яхъа­най ччива вин?
Гьарманан Заннал Цалвар чивчуну бусса ляхъансса, ансса кIантту. Амма ттунмарив тIурча, бюхъай­сса ххуллий ччива лявхъуну ва хъунма хьуну Лаккуйсса ттула буттал шяраву, цурда кIа щаргу щалла сагъну-саламатну дуну, жяматралгу дурцIуну дусса чIумал.

15. Ссаяту бикIай вил яла хъунмур пахру?
Ссал хIакъираву бухьурчагу пахрулул лавсун занан цукунчIав къабучIиссар. Аллагьнал му лекьан бувну кьабитан бюхъайссар. Пахрулул ххуллий битан бучIисса затну бухьунссар анжагъ ца – инара Заннайн дирхьусса иман. КIанал вийва бивхьусса бурж лажин кIялану биттур буллалаву. ЩинчIав заралгу биян къабуллай, бусравну оьр­му бутаву. Вищава шайсса ка-кумаг чIаравминнангу бувну, вила оьрчIал оьрчIай уздансса цIа кьаритаву.

16. Цукунсса дур вил виятура­сса къарязишиву?
Инсаннан цана цува укун­ссанугу, тукунссанугу чIалачIаву бю­хъайссар чIяруну дяйкьу­сса лякъин. Цайминнан, лагма-ялттуминнан чIалачIимурди хъунмурчIин тIай­лассану ля­къайсса. Ча, лагмаминнал, нава кIулминнал ттула чулухуннайсса къарязишиву хъинну чансса дакъа къалякъиннав тIий бура.

17. Яла къаххирамур дукра?
— — —
18. Яла ххирамур дукра?
Ттула ниттил цилла карунних дурмур дукра. Цуксса хIайпнугу, вания тиннай ттуща ми ххишала дукан хьунтIий бакъар. КIюрххила, жу шания бизаннин, ниттил байссия кIара ччатIул. Жугу, ссавур дакъа, ялугьлай бикIайссияв ниттил жунна дур­сса мюрщи гургарду дулуннин. Миннуяр нахIусса затгу ттун дунияллий ттинин цамур къакIулли.

19. Ссаятусса бикIай яла хъунмамур хIучI?
ХIучI бикIай дяъви къавхьуния тIисса, бала-хатIа гъан-маччанал ялун къабивния тIисса.

20. Хьуссарив вил оьрмулуву винна инара ттинин багъишла ритан къахъанахъисса къел?
Сайки жула цинявнналагу дакIурдиву личIайсса ххай бура нитти-буттан жува бан буржлув­ссаксса хъинбала къабувнува ливчIуннихха тIисса асар, миннаха бан аьркинссаксса хIурмат къабувнува ливчIуннихха тIисса пашманшиву.

21. Лавгсса заманардавасса цIанихсса инсантуравасса цуманащал хьунабакьин ччива вин?
Хьунабакьин бюхъайсса иш буния махъ, хьунабавкьуну ччива ттинин ва Аьрщарай ялапар хъанай бивкIцири инсантуравасса яла язиминнащал – идавстуравасса шамуннащал: Муса-идавсищал, Ися-идавсищал ва МухIаммад-идавсищал (с.аь.в.). Бакъа чара бакъами ва яла мюнпат буми зат­ру так минная бакъа къалахьхьин­ссия жунма.

22. Цукунсса бур, вил пикрилий, лакрал миллатрал яла хъунмур буруккин, цукунсса бур мунил ялун бучIантIимур?
Щалагу захIматшиврул хъунмур иш жува жула Ватандалия ябувцун ялапар хъанай бушивруву дур. Заннал гьарцагу миллатран ца-цану дуллусса мина-гьану, бигьашивур­ттах бурувгун, бигьанна даххана дуллан, кьаритлан къабучIихьунссар. Ца кIанттая цамур кIанттайн гужрай бизан бувну бикIаврилгу жуйнма, лакрайн, хъиннува хъунмасса щавщи биян бувну бур, жула аьвзалзаманнул мина хъиннура гьалак дичин дурну дур. Му къагьану, кIилчингу гьулусан хъанахъи бунни лак. ЦIуссалаккуй, гьарца чулухасса дузалшингу, щаллушингу дурну, лавну, мархри итабавкьуну щябивкIсса кIанттуятугу бивзун бачинсса бувккунни. Жунма кIулну бакъар вания тинмайгу ци бучIантIий буссарив шамилчинмур миналул бакIрачIангу.
Цийнма цила миллат хаин шаву Буттал аьрщарал багъишла къаритайссар тIар. Ци ливккун бухьурчагу, жунна чара бакъа ядан, дуру­ччин аьркинссар жула зунттавусса Лакку Ватан. КIиккусса шяраваллурду дачIра хьурча, жува миллатну къаличIантIиссару, бухлагантIиссар мазгу, аьдатругу, эбадатругу.

23. Ци дахчилай дур хIакьину Дагъусттаннахун, цил аьнтIикIасса кIанттун ва надирсса миллатирттан лавхьхьуну, ххуйнугу, ххаллилнугу ялапар хъананшиврул?
Инсантал бур так цалвами мурад­ру хьхьичIунмай къуч бувну най, цинявннан цасса, цачIусса мурадругу тинмай бивтун. Амма, цIуллусса, сагъсса общество дуну ччай бухьурча, гьарца каснал къайгъуну бикIан аьркинссар щала мухлукьат, гьарцагу мукьлукьатралгу дардну икIан аьркинссар гьарцагу инсан.
Виятура – анжагъ «минимум», винна тIурча – «максимум» тIалав дуллалисса чIумал, ахир хайрданийн дуккан дан къашайссар. Муниятуру жува хIакьину ва хIалданий ва тагьарданий ялапар хъанахъисса. Гьарцаманан цаятурагу ци-дунугу кьурван дуллан лавхьхьусса чIумал, загьир хьунтIиссар аьмсса буллугъшивугу.