Дагъусттаннал тарихрава

В. ХIажиевлул
ва С. Мусаевлул
«Хронология Дагестана» тIисса луттирава

* * *
ХVаь. – Хайдакьуллал паччахIлугърал резиденция Маджалислив хьуссар.

* * *
ХV-ХVI аьсрурду – Яруссаннал ханлугъ цIакь хьуссар, сийлувун дагьссар Дагъусттаннай.

* * *
ХVI аь. дайдихьу – Да­гъусттаннай яла хъунмур ва цIакь бумур паччахIлугъ диркIссар Гъази-Гъумучиял шамхалугъ.
«Андуник-нуцалнал аманат» тIисса чичрурдаву Гъази-Гъумучиял шамхалнайн патишагь куну бур (парс мазрай – властитель, господин). Патишагь куну хъун увайссар хъунмасса къуллугърайма, бюх­ттулма.
«Хайдакьуллал уцмитурал тухум» тIисса луттирайгу шамхал Дагъусттаннал валийну ккалли уллай бур. Эвлия Челевилгу («Книга путешествия») увкуну бур:
«Дагъусттаннал патишагьтурайн шамхал учайссар. Миннал мархри Сириянаватуссар».
Щамхалнайн мютIийну бивкIссар Дагъусттаннал цинявппа агьали. Шамхалнал власть цIакьну диркIссар Да­гъусттаннал кьатIувгу, чачаннал ва ингушнал агьулданучIа. Шамхаллугърал цIакь-биялалул хIурмат бивкIссар, Ккавкказуллайми паччахIлугъирттай ба­къагу, Аьрасатнал, Туркнал ва Ираннал билаятирттайгу.
«Ва билаятрай личIи-ли­чIисса князьтал бур, сайки гьарца шагьрулий цала хъунама ур, миннал хъунамарив щамхал ур, му хъанай ур цинявннал паччахI», — тIий, чичлай ур немецнал аьлимчу-математик, астроном, географ, мусапир Адам Олеорий.
* * *
ХVI аь. дайдихьу. – Ираннал Машрикьуллал Ккав­кказуллайн гьужум баву.
* * *
1500 ш. – Шагь Исмяил Цалчинманал Ширваннайн­сса цалчинмур аьрххи. Ширван-шагьнал ФаррухI-ясардул аьрал бачIи кьатI бувссар, му цувагу ивкIуссар. Мунал думур Ираннайх дуркссар, амма ФаррухI-Ясардул арс Щайхшагь Ираннал сефевидтурайн мютIи къахъанай ивкIссар.
* * *
1509 ш. – Шагь Исмяил Цалчинманал кIилчинмур аьрххи. Ширваннал кумагран дуркIссар зунттал агьулданул кьюкьригу, амма сефевидтал чIявусса бивкIссар, миннал цIакьгу, гужгу ххув хьуссар. Ширван-шагьнан бух хьушиврий мукIру хьун багьссар, Дарбантуллал хъуними Яр АхIмад ва Агъа-МухIаммадбек, къала цIакьсса бушиву гьанулун лавсун, къамютIи хъанай бивкIссар сефевидтурайн.

* * *
1510ш. – къизилбаштурал хъунмасса армиялул Дарбант лагма рургьуну вив лавсъссар. Шагьру цIакьну бавцIуну бивкIссар, амма миннал гуж къалавссар.

* * *
1510ш. – Султан Мансур-бекнал власть цIакь хьуссар Дарбантлив.
Лазги ва табасаран цIакьну бавцIуну бивкIхьурчагу, къизилбаштуралмур гуж ххув хьуссар, минналмур армиягу хъунмасса бивкIссар. Сефевидтурал зунттал агьали ппив-ххив бувссар, миннал ххувшавурттая нигь дагьссар Турциянавунгума.
1517ш. – Шагь Исмяил Цалчинма цIуницIа Ккавкказнавун увкссар гьужумрай. Мунал Ширван, Грузия мютIи бувссар. Дарбантуллал агьлугу ппив-ххив бувну, цала инсан ивтссар шагьрулул хъунаману.
1517-1534 шш. – Шагь Исмяиллул куяв Музаффар Дарбантлив каялувшиву дуллалисса чIуннур.
1528 ш. – Гъази-Гъумучатусса хъунасса аьлимчу, «Мухтасар» («Конспект») произведениялул автор ХIажи-аьли дунияллия лавгсса шинни.

ХIадур бувссар П. Рамазановал