Лакку маз: аьламатру ва эмаратру

[dropcap]Л[/dropcap]акку маз багьайсса куццуй уттигу ххал къабивгьусса, хъирив къалавсса мазну чIалай бур ттун. Мунияту мазрал сакиншиннагу, му ишла баврил тIалавшиннугу мяълумну кIулсса чIявусса ба­къар. КIулгу ча хьунссар: школалий мунил лексикагу, грамматикагу ла­хьхьин, му ишла баврил кьараллу, лакран цачIусса чичрулулмур мазрал тIалавшинну ххал дигьинсса дарсру, ссятру хъинну чансса дур.

[dropcap]М[/dropcap]унил морфологиярив, хаснува существительный ва глагол, хъинну пурмардал авадансса бур, мазрал (гъалгъалул) «тямаданугу» синтаксис бур, ччимур мукъуя жумлалул (предложениялул) ччимур член бансса каши дусса. Масала, цIанил (существительныйрал) мукь­цIалу­нния лирчусса падежру (даххана хъанахъисса пурмарду) дур, ми циняр пурмардугу му мукъуя жумлалун аьркинсса член бан ишла хъанай дур. Масала, канихь тIисса падежрал пурмалия бан бюхълай бур ччарча определение (канихьсса лу, канихьмур пиша), ччарча обстоятельство (лу канихьну).

Ми оьрус мазраву кунмасса, так суффиксирттал кумаграйну ляхъан байсса, словардавунгу бичайсса прилагательныйрду, наречияр­тту (гъалгъалул бутIри) бакъарча, дайлитIулул хъирив сипатрал, тагьарданул суффиксру бивхьуну, аьркинсса предложениялул члендалийн кIура дарсса кIайра падежирттал пурмарду дур. ЦIанил хьхьичI духьурча падежрал пурма, ца-ца чIумал хасъсса суффикс -сса аьркин хъанайгума бакъар (БакIуй мащи, аьрайн гьавккури ва ц.).

Тагьар укунсса духьувкун, маз ххираминнангу дакI дакьинссар, учительтурангу кумаг хьунссар тIий, ттун пикри хьунни цаппара захIматсса, цалийн къабувкIсса масъаларттая ттуламур пикригу бусан. Миннуву бур мукъул пурмарду тIайлану дузал даврийн, махъру зумух ласаврийн (орфоэпиялийн), махъру тIайлану чичаврийн (орфографиялийн) багьайсса масъалартту.
Уттигу багьайсса куццуй хъирив къалавсса масъаларттуну хъанай бур жула лугъатру ахттар баврицIун бавхIусса кIанттурдугу. Жува буру, 1966-ку шинал С.М.Хайдакьовлул чивчусса «Очерки по диалектологии лакского языка» тIисса луттирай гьашиву дурну, куртIну лугъатирттаха къазий.

Масала, ттун къакIулссия хъювхъиял гъалгъалуву чIачай пурмалул ахирданий -й бикIайшиву (цIуллу аннай, хъинну учIаннай). Сайки бувагу ххал бивгьуну бакъар ккуллал лугъат – ттучIа ца студенткал мунияту дипломрал даву чирчуна, чIявусса ттинин элмулуву ялун къаливчусса затру муниву буссия. Мукунна дакъар хасъсса даву вицIхъиял лугъатрая бусласисса: чIявуми жула лингвистътал бур, ай, П.К.Услардул ХIХ-мур аьсрулий лакку мазрая чирчусса давриву му лугъатри ххал бивгьусса тIий, мунал информант Аьбдулла Оьмаров ккуркличу ушиву хIисавравун лавсун.

Амма му мукун бакъар. Н.С. Жидалаевлул ккаккан бувну бур тава заманнай лакку мазрал циняв лугъатирттал ялттусса литературалул мазрал жура сакин хьуну бивкIшиву, му маз, гьай-гьай, циняв дурккусса лакрангу кIулну бивкIссар. С.М.Хайдакьовлул му­­нийн «старокумухский диалект» увкуну бур, гьамин, му «диалект­рай», тIайлану учин, бухмур литературий мазрай, чирчуну дур сайки жула заманнай (ХХ-мур аьсрулул дайдихьулий) Аьли Къа­­яев­лул элмийсса давурттугу («Лакку маз ва тарих», «Лакку мазрал грамматика»).

П.К.Услардул грамматикалуву (1890) ишласса мазгу та заманнайсса литературий маз бушиву тасттикь бансса ягу инкар бансса цучIав къаувккунни. Му мазравусса личIишивуртту цIана дур чIявуми лугъатирттавугу (Лакку билаятрал кьиблалул къирагърайсса Хъусращиял лугъатрая тIайла хьуну, ухссавнил къирагърай, ЦIахъардал дазуйсса Кьубиял лугъатрайн бияннин), ххишалдаран мува маз бур Аьли Къаяевлул ишла бувмургу, та чIумал Гъумучиял лугъат хъинну баххана хьуну бушиврухгу къулагъас къадурну.

Муниятура на тIутIисса, цуппа вицIхъиял лугъатгу, хъирив лавну, уттигу ххал бивгьуну бакъар. Гьай-гьай, бухьунссия Аьвдуллагьлул цала лугъатравассагу махъру, вариантру ишла дурну, амма мугу кIул бувну бакъар. Масала, му давриву бакъар вицIхъиял лугъатрал ца яргсса аьламатну хъанахъисса, цаппара кIанттурдай аьчух чIурду (гласныйрду) бакъа хъанахъисса тагьар: кIлясса (лит. кIяласса), хьри (лит. хьхьири), хлу (лит. ххулув) ва ц.

Мадарасса цIусса затру кIул хьунссия жунма багьайсса ку­ццуй хъусращиял лугъатгу ххал бивгьуну бивкIссания. Му литератур мазрал журалун ккалли бувну кьабивтун бур. Амма муниву ччарча лексикалуцIун, ччарча махъру сакин шаврицIун, ччарча грамматикалуцIун бавхIусса затру бур цIанасса литературий мазраву баххана хьусса: масала: авгьунни (лугъ.) – агьунни (лит.), буххьулу (лугъ) – бухкIулу (лит.), вищату (лугъ.) – вища (лит.), театрданухун гьан (лугъ.) – театрданувун (театрданийн) гьан (лит.), танаха дацин (лугъ.) – таначIату дацин (лит.) ва м.ц. МахIатталсса зат, лакку мазрал глагол ахттар буллалисса ХI.Б.Муркъилинскийн, С.М.Хайдакьовлун, Н.С.Жи­да­лаев­лун.

Э.Х. Аьбду­ллаев­лун хIисав хьуну бакъар глаголданул 3-мур лицорал* пурмарду (учIай, ласай, чичай) кутIа причастиялия хьусса душиву, миннувугу хьхьичIва тас­ттикь бай бутIа -ри (-р) бивкIшиву, му яхьуну бунува ккуллал, ваччиял лугъатирттаву (учIайр, ласайр, чичайр). Му бутIа бусса куццуй яхьусса цIуххай формарду хIисав хьунурагу дакъар (учIайрив? ласайрив? чичайрив?). Циван? Ми дакъа тIий П.К.Услардул давриву, дакъа тIий оьрус мазравугу цIуххай нак­лонение.
Лугъатру ххал бигьинми утти­гу букканхьуви куну, на ттула чичрурду хас данна литературий мазрацIун бавхIуми масъаларттан. Миннуву ца яла ччанавккумур хъанай бур жинсирал (грамматический классрал, группалул) ма­съала.


[dropcap]Л[/dropcap]акку мазраву жинсирал категориялул бугьлагьисса кIану. Жинсиравун буххайсса ва жинсирдайх баххана шайсса махъру Лакку мазравугу, чIявуми дагъусттан мазурдивугу (авар-аьнди-цезналми, даргиял, табасараннал, арчиял), хъунмасса, хъинну агьамсса кIану бувгьуну буссар жинсирал категориялул: яни цавай махъру (цIарду ва цIардуну ишла бувми махъру) буссар жинсирдайх бавчIуну, яни цания-ца жинсиравун бухлай, гайми тIурча (глаголлу, цаппара прилагательныйрду, наречияртту,

[pullquote]Мяйжаннугу, лакку мазраву аьжаив­сса, чувчIав дакъачIинсса, тагьар дур: щар хьуннин хъамитайпалийн бур, щар хьуну махъ дур тIун ккаккан бувну бур.[/pullquote]

цаппара паде­жирттал формарду, мюрш бутI­ри -ва /-ра, послелогру куна/кунма /кунна) буссар жинсирдайх баххана хъанай, яни цавувасса, баххана хъанахъи­сса аффиксирттайну жумлалул гьа­ну­лувусса цIанил падежрай­сса махъ ккаккан буллай (Оьмар увкIунни – ПатIимат бувкIунни, ПатIиматлул къатта бавхьуну, хъю дархьунни).
Жинсирал категориялуцIун бавхIуну чIурчIав дансса масъаларттуну хъанай бур вай затру:

1) Цинявппагу цими жинс буссар (грамматикалул термин хIисаврай ва махъ ишла банну бур учаймур жинсирай), ссайн бувнур му кIул байсса?
2) Махъру жинсирдайх ба­чIавриву мяъналухь ци бияла буссар?
3) Мукъул формарду (падеж, аьдад) сакин шавриву жинсирал цукунсса кIану бугьлагьиссар?
4) Жинс ккаккан дайсса аффиксру ва миннул вариантру.
I. Жинсирдал аьдадрал хIа­къираву.
Лакку мазраву цими жинс дуссарив хьхьичIва-хьхьичI кIул бувну бур П.К. Услардул давриву. Мунал хIисавравун лавсун бур цIаницIун бавхIусса мукъуву (мукунсса махънугу лавсун бур глаголлу ур, бур дур) ца аьдадрал ва чIяру аьдадрал пурмардаву цукунсса дурив жинсирал аьламат (классрал показатель).

Ца затрайн ур, ххишаламиннуйн бур учайми махъру бивчуну бур цалчинмур жинсиравун (адимина ур – арантал бур). Ца аьдадрай дур, чIяру аьдад­рай бур учайми махъру бивчуну бур кIилчинмур жинсиравун (щарсса дур – хъами бур). КIирагу аьдадрай бур учайми бивчуну бур 3-мур жинсиравун (душ бур – душру бур), кIирагу аьдадрай дур буми бивчуну бур 4-мур жинсиравун (ка дур – кару дур). Элмулуву ва П.К.Услардул принцип зийнна дур, му тIай­лашиврийн щак учинсса кIан­ттурду бунугу. Мунияту бу­хьун­ссар шко­лалулмур грам­ма­тикалуву ХI.Б.Мур­къи­лин­с­кийл, так ца аьдадрайми махъ­ру хIисавравун лавсун, шанма «группа» личIи був­сса: ур группа, бур группа, дур группа.

Яни, личIину хъаннил группа личIи къабувну, мигу багьну бур «дур группалувун». Мяйжаннугу, ла­кку мазраву аьжа­ивсса, чув­чIав дакъачIинсса, тагьар дур: щар хьуннин хъамитайпалийн бур, щар хьуну махъ дур тIун ккаккан бувну бур ла­кку мазрал. Литературий мазраву чIя­ру аьдадрай миннайн бур учин аьркинссар тIар. Амма мазра­ву ва аьжаивсса «кьанун» щаллу хъанай дакъар. Цалчин, чIявуми лугъатирттаву дур учай чIяру аьдадрайгу (хъами дур). КIилчин, литературий мазраву ца аьдадрайгу хъаннийн бур тIий бур, дур учаву га хъамитайпа кьюкьин баврин, аьвамшиврун ккаллину бур. Ласнал бакъа щарссанийн дура-дакъара учайшиву къакIулли (мугу циняв ласурваврал къаучайхьунссар), махъминнал хъаннийн бур учай, бюхъай так махъа учай­сса бикIан дур. Жалин дуцайсса дунугу, ичIувассаннал ганийн оьрмулухунма жалин тIий ва бур тIий личIай.

Ихтилатравугу, цуксса хъуннар хьусса къари дунугу, ганийн иттату иттав дур учаву мяърипат дакъашиврун ккалли бай. Так цаламиннал, гъанминнал учай ганийн дур. ЧIалачIиссаксса, ва 2-мур классравун багьайсса махъру хъинну чансса бур: нину, щар­сса, дада, аму, бава ва укунсса цаймигу, ахирданий суффикс­райн бувксса -щар тIисса бутIа буми (архIалщар, чIаххувщар ва ц.). Ча, вай махъругу исключениялун ккалли бувну, хъамигу литературий мазравун ца жинсиравун, бур учаймунивун багьну къуртал хьуну чIалай бур. Школалийгу шанна жинс ххал дигьлагьаву тIайлану чIалай бур, амма жула словардаву лирчIун дур гара П.К.Услардуя нани­сса тура – мукьра жинс (класс) личIи буллалаву.

Тенденциярив цамур дур: цаппара лугъатир­ттаву хъами хъинну цIакьну ца классравун, дур учаймунивун, багьну бур (бархъаллал мивува бур душругу), литературий мазраву тIурча, ми «гьаз бувну» бур душваралмур классравун, цинявннайн бур увкуну. Бур ягу дур учаву стилистикалул ярагъуннийн кIура бавну бур. Адиминайнгума, га кьюкьин ан, дур тIисса кIанттурду жула прозалувугу, диалогирттавугу чIявуну хьунабакьлай бур.

Хъиривгу буссар
Роза Эльдарова, филологиялул элмурдал
кандидат, доцент

2. Жинсру личIи даврил мяъналуцIун бавхIуми хIуччарду.
Гьу, битанну тти ва масъалулсса жува бувну: 3 жинс: ур, бур, дур. Утти бурганну цуми затирттайн (предметирттайн) учайссарив ур, цуминнуйн учайссарив бур, цуминнуйн учайссарив дур. Вана шиккур жула мазрал ша бяйкьлакьисса. Мяъна хIисавравун ларсун, ур учин бюхълай бур так адаминайн, яни бурхьничунайн. Инсаннан къаккаллисса Аллагь, Зал, малаик бухлай бур вава ур жинсиравун, амма шивун бивчуну бакъар Иблис, жин, щяйтIан. Арантурал жинс хъанай дур мазраву яла мяълуммур, цIакьмур жинс.

Гайми жинсру личIи давриву ца мяълумсса хIучча бакъар.
Бур учаймур жинсиравун бухлай бур хъамигу (на кIий увкусса куццуй – сайки циняв), рухI думи ва дакъами затругу. Амма рухI думи затру ва жинсиравун сайки цинярда духлай дур, арантал личIаннин (хъами, хIайвант, жанаварт, ущу-щулгъи). Чан-кьансса исключенияртту ккаллирагу къадансса дур (ххялцу, барзукка). Амма так укун бивкIссания (арантал – рухI дусса, махъми затру – рухI дакъами затру), ялагу бигьая. Лакку маз муний бавцIуну бакъар: рухI дакъами затру царай дагьну дур бур учайминнувун, гайми – дур учайминнувун.

Ми мукун дачIавривугу цIанасса мазраву цукунчIавсса канил бугьансса хIучча чIалай бакъар. Мяйжанссар, хьюмуми затру чIяруми дур учаймур жинсиравун дурххун дур (щин, накI, хIан, навт), амма шивугу бур учайсса махъругу бур (вит, сок). Циваннив ссав дур, лухччи дур, ар дур, аьрщи дур, хъу дур, амма къур бур, марща бур; нех дур – бяр бур, хьхьири бур, щаращи бур; чIун дур, ссят дур – замана бур, лахIза бур, мутта бур; къатта бур, ппал бур – чIаркIу дур; чIира бур – магъи дур; варакъи бур, къукъу бур – парш дур, къуткъа дур; кIичIу бур – вяртIа дур; маз бур – ккарччи дур; нувщи бур – къур дур; суал бур – жаваб дур.

Ва сияхI ччиссаксса лахъи дан хьунссар, амма укунмагу чIалай бур вай мяъна хIисавну гъансса кюрттавун бухлахисса махъру личIи-личIисса жинсирдайн багьаврил савав ци дуссарив бувчIин шайсса дакъашиву. Лазгиял мазурдиву (цивппа лазгиял, агъуллал, рутуллал, цIахъюрдал) жинсру дурагу дакъассар, духларгссар. Яруссаннал ва даргиял дур хъинну лаласун бигьасса жинсру: арантал (вас вуго), хъами (яс йего), махъми затру (чу буго, бетIер буго, чед буго). Мунияту хъинну захIматну бур лакку маз къакIулминнан лахьхьин бангу, кIулминналгу цала-цала лугъатирттаву инсантал бакъами затру 2-мур ягу 3-мур жинсирай ишла бавриву личIишивуртту хьунадакьлай дур.

Цавай бур ихтилат дан тIий, гайми ихтилат бан тIий, аьнакIул оьрчI дур тIий — цавай, бур тIий – гайми. Мугу бикIанссия, агарда, тIайлами журу тIий, турлих талан къабуккайсса бивкIссания. Вана укунсса мурчIи маша бувну бур жунма жула мазрал.
Ва иширава чIалай бур хъинну архсса заманная шиннай нанисса ишара лирчIун душиву: ляличIину ккаккан бувну бур арантал, бияла цахь буми, активми хIисаврай, учиннуча, яла бусравми, гьаз бувми ми хъанай бур. Махъми затру, ца жинсиравун дирчуну, мунил вив цIубутIуй личIирагу дурну дакъар.

Му зат тасттикь хъанай бур: 1) ккаккан бай цIанинкIанайми ца аьдадрай баххана хъанахъисса куццуву: ганал (адиминал) – ганил (щарссанил, оьлил, ницал, бакIрал, чарил); 2) суффикс -ма так арантурал цIардацIун ишла хъанай бур, -мур – циняв махъми мукъурттицIун. Яла махъ цIардал кIира жинс – бур ва дур – личIи даву цищава мазраща лаласун къавхьусса масъала бур: бухьунссия та заманнай ца цукунсса бунугу хIучча, яларив, му хIучча бяйкьуну, цIарду хIала дурххун дур. Инсантал – кIулши думи, ва затру – кIулши дакъами личIи шаврил масъалагу щалва чулийн багьсса бакъар. Циван? Мукун учинсса хIучча жула так ца бур: инсаннайн цу? учайссар, къаинсаннайн (затрайн) – ци учайссар (щил? – ссал?) тIий буру жува. Му цIана мукун бур, амма та аьвзалзаманнайгу мукун учайсса бивкIшиву жунма къакIулли.

Литературий мазраву ца цамургу хIучча буссар хъами арантуращал архIал кIулши думи затирттавун бухлай бивкIшиву тасттикь буллалисса. ЧIяру аьдадрал пурмардаву ккаккан бай цIанинкIанайминнул ляхбутIрайну ми кIива жура личIи хъанахъишиву: гайннал (инсантурал, арантурал ва хъаннил) – гайннул (махъми затирттал). Амма мукунсса ишлашин ттун ттизаманнул грамматикалуву дакъа хьунакъадаркьунни. П.К.Услардулгу хъаннил цIардан кIанай гайндул ишла бувну бур (арантурал – гайндал), жула чичултрал мазравугу сайки цинявннал, хъаннияту гъалгъа тIутIийни, гайннул тIий чивчуну бикIай. Ча, учин ччимур цир: лакку мазраву личIи дурну диркIун дур так кIира жинс: арантал ва цинярда махъми затру. Так яла, махъ, цайми жинсругу личIи хъанан диркIун дур, амма хъами махъми затирттая личIи бансса мажал лакку мазрал къавхьуну бур. Циваннив ялунгума, хъами душварая личIи бувну, рухI думи затругу дусса жинсирава (бур) буккан бувну, так рухI дакъами затру духхайсса жинсиравун (дур) бивчуну бур. Так махъ заманнай бур хъами му жинсирава буккан хIарачат буллай, стилистикалул ресурсру ишла дурну.

3. Мукъурттил пурмарду сакин шавриву жинсирал бугьлагьисса кIану.
Ва суалданун жаваб дуллалийнигу, чIалай бур 1-мур жинсирал (ур) личIишиву душиву. Му зат тасттикь хъанай бур: 1) зунххи гьанурдал ляхбутIраву; 2) чIяру аьдадрал цIанил падежрайсса пурмардал аффиксирттаву (дайлитIурттаву).
Арантурал жинсиравун буххайсса чIявуми мукъурттил зунххи падежирттал гьану сакин хъанай бур ляхбутIа -на- ишла бувну: чувнал, арснал, ласнал, ханнал, малланал, учительнал ва ц. Так цаппара мазрал чIанулува бивкIсса мукъурттил пурмарду цамур куццуй хьусса дур: бутта-л, уссил (уссу-й-л), оьрчI-а-л, ттатта-л. Мува ляхбутIа цIанинкIанайминнуву бушиву ялув кIицI лавгун буссар (ганал).

Бюхъай цIардавугу, цIанинкIанайминнуву кунма, гайми мукъурттиву -ни- бивкIун бикIангу: душ-ни-л, щарсса-ни-л, дакI-ни-л, ар-ни-л. ЦIана лугъатирттаву ва ляхбутIа бусса махъругу гьарзасса бур: чIи-ни-л, сси-ни-л, къат-ни-л (лит. мазраву -лу- бусса кIанай).

ЧIяру аьдадрал пурмардаву тIурча, яла ишламур аффиксну хъанай бур -тал, хаснува цайми мазурдива букIлакIисса мукъурттиву: кумагчи-тал, усттар-тал, учитель-тал … ЧIяру аьдад цайми аффиксирттал кумаграйнугу шайсса дунугу (уссу-рвал, ссурахъ-ал, оьрчI-ру, зузал-т, мурчIу-лт, ттатта-хъул …), амма ми чанну ишлану бур, цивппагу жинсирацIун бавхIуну бакъар.

4. Жинсирал категория ишла бавриву хьунадакьлакьисса захIматшивуртту дархIуну дур муниву ишла байсса жинсирал аффиксру гьарзасса бушивруцIунгу, цаппара пурмардаву ми бакъа хъанай ягу чан хъанай бушивруцIунгу.
БикIлилва аффиксруну ккалли бансса бутIри цIана мазраву шанма бур: мукъул бакIрай аьчух чIунил хьхьичI бакъава хьусса в-, яни нульданул аффикс (1-мур жинс); б- ( элмулувусса аьдатравун багьсса 3-мур классрал показатель); д- (элмулуву – 2-мур ва 4-мур классрал показатель). Вайннул история-этимологиялия гъалгъа къатIунна, цIана лакку мазраву вайннул бур личIи-личIисса, фонетикалул кьануннайн бувну даххана хьусса вариантругу. Аффикс в-, увкусса куццуй, чIявумур чIумал нульданийн кIура бавну бур (аххан, иххан, уххан; шихун-ай).

Аьчух чIурдал хъиривсса инфикс -б- кIура бавну бур -в- лийн, мунияту цаппара пурмардаву 1-мур ва 3-мур жинс личIи хъанай дакъар: оьрчI лавгуннни – душ лавгунни).
3-мур жинсирал аффикс -б-, н-лул хъирив м-лийн кIура бавну бур (ттунба – ттунма – ттумма ), кIилийнусса бб пп-луйн кIура бавну бур (цубба – цуппа).
2-4-мур жинсирал аффикс мукъул бакIрай аьчух чIунил хьхьичI бур д-лул журалий (дизан), мархлул вив аьчух чIунил хъирив бур -р-лул журалий (дирзунни). Пурмалуву кIива аффикс цачIун хьуни, ми кIивагу жура цачIу хьунабакьлай бур (цурда). Вай кIилийнусса аффиксру чIалай бур, масала, вай мукъурттиву: цува (1) – цуппа (3) – цурда; шава – шаппа – шарда; кьатIувай – кьатIуппай – кьатIурдай.

Хъиривмахъ

КутIа буллай, учин аьркинну бур: жинсирал категория лиллалисса, зия хъанахъисса категорияр. Му мукун бушиву ккаккан бан буцинна кIива хIучча:

1. Лакку мазраву диркIун дур кIану ккаккан байсса, ахирданий жинсирал аффиксру бусса падежирттал серия, кIану ккаккан байсса цIардаву ва наречиярттаву: арив /ариб /арир; кьатIув /кьатIуб/кьатIур; щяв /щяб/щяр ва ц. Ва формалийн цаппараннал инессив тIий бур (виваллил падеж), амма ва инессив дакъар, инессиврал буссар аффикс -ву (цуппагу -бу-лул вариант), му, кутIа барчагу, жинсирдайх баххана къашайссар. Ва тIурча, гьартасса кIану ккаккан байсса пурма дур. Вай кIирагу сериялул падежругу личIи-личIину хъанай дур:

Инессив: къатлуву – къатлува – къатлувух – къатлувун – къатлувунмай.
Интерэссив: ратIув – ратIату – ратIух – ратIув(н) –ратIуппай.
ЦIана ва журалул (интерэссив) пурмарду жинсирдайх даххана хъанай дакъар, амма яхьуну дур цаппара лугъатирттавугу, мукъурттил пурмардавугу (щявикIу – щяпбикIу – щярдикIу; лурсса, ялурзу ва ц.).

Бакъа хъанай бур жинсирал аффиксру л-лул хъиривгу: щала билаят (щалва билаят), щала дуниял (щалла дуниял), цала арс (цалва арс), цала душ (цалба/цалва душ), цала щарсса (цалда/цалла щарсса). Цаппара мазрал къаралчитал бур укун махъру ишла буллан къадагъа дуллай, ми дахханашивуртту хьун къаритлай. Му къабюхъайсса затри. Ва процесс байбивхьуну бур ХIХ-мур аьсрулийва, укунсса вариантру ккаккан дурну дур П.К.Услардулгу. Мунияту маз цила ххуллийх цуппа най битан аьркинссар: бикIуча ми личIи-личIисса, литературий мазраву кьамулсса вариантруну.
Баххана хьуну, личIисса мяъна хьуну дур инфикс -в-лул цаппара кьиблалул лугъатирттаву: миннуву ишла хъанай бур баххана къашайсса инфикс -в- : мурхь кьавкьунни (3 жинс) – къяртта кьавкьунни (4-мур жинс, лит. мазраву – кьаркьунни).
Укун лакку мазравугу жинсирал категориялуву личIи-личIисса дахханашивуртту хъанай дур.

Роза Эльдарова, филологиялул элмурдал кандидат, доцент

Цитатарду:
(1-мур бутIуцIунсса)