ЗахIматрал ва чувшиврул заллу

Шинну наниссаксса, жува дуллай бивкIмунил, дурмунил, дуван лирчIмунил пикрирду гьарза хъанан бикIай. Оьрмугу, дуниялгу дурчIуманан, цала лавгсса оьрчIшиврун, зана къашайсса жагьилшиврун, дакI жагьилна дуна, ялун дуркIсса хъунав шаврин цаламур кьимат бищун ччан бикIай.

Мяйжанссар, жущава му кьимат жунма чIявуну цила багьайкун бищун къашай. Инсаннал кьимат хъиннува тIайласса бикIайссар цаманал бивщумур. Цума ухьурчагу, инсан лахъа-хъун ай, ганал бивхьусса захIматрах бурувгун, захIматгу бикIан аьркинни марцIсса, дакIнихтуну буллалисса. Чансса бакъар мукунсса инсантал жула лакравугу ва цайми Дагъусттан миллатирттавугу.
Щала оьрму зий-занай гьан бувсса, цанма цуксса захIматну бухьурчангу, цаманан баянсса угь къакусса, марцIшиврул ва чувшиврул увцIусса гьалмахчу ия утти­гъанну аьпалухьхьун лавгсса, Вихьуллал шяраватусса МахIаммадов ХIамид Юсуплул арс.
Бюхъай щил-бунугу цIуххин: «Ина ХIамидлуя чичлай урахха, вин му ча кIулссия?» — куну. Мяйжанссар, ХIамидлущал ттул хъуннасса кIулшиву дакъассия. Аммарив ваная ттун чIявусса бав­ссия. КьюлтI циван бави, ххуйма инсанная чIявусса кIул хьун ччан бикIай. Ва хасият учительтураву хъиннура хъуннасса дуссар. Ваная тIутIийни чара бакъа учай: «ЗахIматрал ва чувшиврул инсанни жул ХIамид», — куну. Жува гьармагу ва дунияллийн ляхъару инсанталну. Амма гьарма шия лагайрив, лявхъусса куццуй, инсанну? Цуксса къатIааьннугу учин, къалагай гьарма дунияллия инсанну. Оьрму инсаншиврий бутаву – му хъуннасса чувшивур. Ттунма хъинну хIисав хьу­сса ишри, дяъвилул хьхьичI був­сса, дяъви цирив бувчIусса оьрчIру, пикри бангу кIулсса, мукъучIа ссавургу ду­сса бикIай. Оьрмугу хъинну узданну, щинчIав зарал къабувну бутлатисса.
Хъудугьул кулпатраву увну ур ХIамид 1937 шинал. Арс аву, гьарцагу зунттал къушлий кунна, хъинну ххарину кьамул дурну дур буттал Юсуплул. Ххаришиврул хъирив ХIамидлул буттан къумашивугу духIан багьну бур. Арснан кIира шин шайхту, ХIамидлул нину аьпалухьхьун ларгун дур. «ОьрчIан асар къавхьухьунссар, га баш­ттана чIивисса ивкIун ур», — учин бюхъай. КIира шинаву ци кIулши дикIайссар? КъатIайлассар. КIира шинавугу кIул шайссар оьрчIан ниттилмур кагу, ганил гъили­сса ссихIгу. «КIукIлусса ниттил каруннаву уччиннин гъили къалавгсса оьрчIал дакIниву къума­сса асар личIайссар абадлий».Вай ттул махъру бакъар, вай оьруснал чичу Короленкол махърур. «Мунияту бухьунссия, кьянкьасса дакIнил, куртIсса аькьлулул заллу ХIамидлул яруннаву мудангу ца пашмансса пар бикIайва», — тIий ия ттухь ванал ччянивасса дус Рамазан.
ХIамидлун 8 шин шайхту, ванал ппугу аьпалухьхьун лавгун ур. Пикри барча, чIавасса оьрчIал дакIниву цIуцIисса щавурду хьухьунссия. ДакI гъаргъун ухьун­ссия, бавай-буттай чин къахъанай. ЧIавану уна даврихун, захIматрахун агьан багьну бур. АрхIал дуклакиминнал бикIу, чIахху-чIарахнал бикIу, щарнил жяматрал бикIу ХIамидлул хIурмат чIивину унава буллан бивкIун бур. Мукьва класс къуртал бувну махъ дуккаву кьаритан багьну бур ванан. Хъунайннал шяраву жямат­рал ризкьилучIа хIухчушиву дуллан ивкIун ур. ХIамидлул 12 шин дурну дур Хъунав хIухчуну зий. ХIухчу урча куну, щарнил жямат­ран хIисав къахъанай къаивкIссар жагьил. ЛичIину чурххал лахъ акъа­сса, ша дирисса, дуллалимур анаварну чулийн дуккан дайсса, адавгу, намусгу ххисса жагьил чил жяматрал дянивгу сий дуну ивкIун ур.
1954-ку шинал, ХIамид аьралуннавун къуллугъ буллан лавгун ур. ЗахIматраву шавхьсса, уххаву къакIулсса, ссаячIав нигьа къаусайсса, чурххаву гуж, цIакьшиву дусса жагьил армиялийгу хъинну хьхьичIунну ивкIун ур. Шанна шинава буттал шяравун кIура авну ур. Яла цанма щарнугу бувцуну бур, цува кунма, дакIгу чанна­сса, зунгу кIулсса, захIматгу ххира­сса, зунттал душ – Ххадижат. Уттирив хьунссия ХIамид талихI бусса инсан ушиврийн мукIру хьун. Оьр­мулуву бувсса захIматрансса барчаллагь бухьунссия цала тIутIимур бувчIлачIисса, цала шаттирай ша бизлай нанисса, инсан нясив баву.
1957 шиная 1987 шинайн ияннин ХIамид зий ивкIун ур Вихьуллал колхозрал яттичIа хъун хIухчуну. Ва даврийгу ХIамид чIалан ивкIун ур Ккуллал райондалул бакI дургьуминнан, архIал зузиминнан гьарцагу чулуха шавхьсса, лавсса, аькьлу бусса адамина ушиву.
ХIамидлул ва Ххадижатлул ацIва оьрчI хъуни бувну бур — 4 арс, 6 душ. Циняв оьрчIру-душру щаллу хьуну бур. ХIамидлуя ванал дус, шяравучу НурмахIаммадов Рамазан (цIана пенсиялийсса, Вихьлив яхъанахъисса) тIий ур: «Гьарцагу инсаннаву, зунттал чувнаву дикIан аьркинсса хасиятирттал заллу ия ттул дус, гъанчу МахIаммадов ХIамид Юсуплул арс». Нагу Рамазаннул кумунийн амин тIий ура. Буттал хасиятрал ххаллилсса бутIа ттун мудангу чIалан бикIай ванал арс Юсуплувугу, цалгу чIярусса шиннардий, Лакрал райондалул бакIгу дургьуну, чIяру-чIярусса , мюнпатсса давуртту дуллай, цалагу, цала виричусса бутталгу цIарду хъиннура бюхттул дуллалисса.
Абадлий халкьуннаву личIаннав ххаллилсса чиваркIуннал цIарду.
Даниял Магьдиев