Цими самолетрияр АхIмад-Ханнул цаллану дирчусса?

Жул кIунттихьхьун биривунни 2012-ку шинал Симферопольлай итабавкьусса «Амет-Хан – гордость Крыма! Сын Алупки в памяти народной» тIисса лу. Луттирай дур уттинин агьалинавун къадурксса мяълумшивуртту. Ми лакрал агьалинангу,

«Илчи» кказитрал буккултрангу, махъа нанисса жагьилсса никирангу кIулну дикIаншиврул жун чичин ччан бивкIунни ва макьала.
Лу байбихьлай бур кIийла Совет Союзрал Виричу, 8-мур гьавалул армиялул командующий, авиациялул генерал-полковник Т.Т. Хрюкиннул, кIийла Совет Союзрал Виричу, авиациялул генерал-майор А.К. Рязановлул, кIийла Совет Союзрал Виричу, авиациялул генерал-полковник В.Д. Лавриненковлул, «Нормандия-Неман» хушрайсса авиаполкирал франкнал пилот Франсуа де Жофрдул, Совет Союзрал Герой, авиациялул генерал-майор А. Е. Голубевлул, Совет Союзрал Герой, 9-мур астурал полкирал цалчинсса командир, 1943-ку шинал виричуну пида хьусса подполковник П. Л. Шестаковлул, 1942-ку шинал АхIмад-Ханнущал ца полкираву цаппара гьантрай талай бивкIсса хъаннивасса ца И. В. Папспортниковал, АхIмад-Ханнул яла хьхьичIунма дус, мудан ганал увцуну наниману (ведомый) ивкIсса И. А. Мольковлул

[pullquote]П. Л. Шестаков,
Герой Советского
Союза, первый командир 9-го полка асов: «Амет-Хан не только мастер ведения боя, но и мастер использования всех возможнос­тей самолета, каждого его оснощения. Как летчик не имеет себе равных».[/pullquote]

АхIмад-Хан Султаннуя увкусса мукъурттийну.
Луттирал хъунмур мурадгу бур Симферопольлайсса аэропортран АхIмад-Хан Султаннул цIа дизаврил масъала сукку баву (ва лу букканнин, та аэропорт­ран бюхттулсса пилотнал цIа къадиркIссар), лу бувккун махъ цIагу дирзун дур.
Лу сакин бувну бур ацIунная ливчусса автортурал макьаларттая ва назмурдая. Миннавасса цаннал Рази Фазиллул дур «Сколько же самолетов лично сбил Амет-Хан?» («Цими самолетрияр АхIмад-Ханнул цаллану дуртсса?») тIисса хъинну хIаз дизансса макьала. Гьаманки му макьалалий хасну бацIанну жувагу. Автор хIисав дуллай ур цими самолет дурт­ссарив АхIмад-Хан Султаннул. ЦIитI бивкIун чIалай бур Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул чIумал, пилотътурал дирчусса самолетру дур­ккуну, хIисав дайсса вари чинсса низам къадиркIшиву. Мунияту Рази Фазиллул гьарцагу кказит ххал буллай,

[pullquote]Из выступления
друга Амет-Хана, Героя Советского Союза Владимира Илюшина на его похоронах»: «Мой друг Амет погиб. Он дважды Герой Советского Союза. Знайте же – по настоящему он четырежды Герой Советского Союза. Но ему не дали этого заслуженного звания. Амет – лауреат Государственной. А по-настоящему – он лауреат не одной премии, но ему не дали того, что он заслужил. Подобных летчиков я не знал…».[/pullquote]

ХIукуматрал указир­ттай бумунил хIисаврттугу дуллай ур, А-Х. Султаннул цими самолет дуртссарив. «АхIмад-ханнул дирчусса самолетир­ттал аьдадран мудангу аьжа-аьжаивсса ишру хъанай бивкIун бур. ЩилчIавгу интерес бувну бакъар мукун циван хъана­хъиссарив. Мяйжанну АхIмад-Ханнул дирчусса самолетир­ттал аьдад тIурча, официал документирттай думунияр 2,5-лийла ххишаласса хъанай дур, — тIий ур Рази Фазил. – Мунияту хIисав дав на ганал дирчу­сса самолетирттал аьдад. Вай мяълумшинну Лютфиял, хъинну ялув бавцIуну, дартIун дия личIи-личIисса публикациярттавату, АхIмад-Ханнуятусса лу­ттирдавату, ганал талатаврил дустуращал, гьалмахтуращал, командиртуращал цила бувсса ихтилатирттава.

[pullquote]Ватангу, Буттал кIанугу ххираминнал дакIурдиву муданагу лекъащай­сса чаннацIукуну личIантIиссар кIийла Совет Союзрал Виричу, (буниялану тIурча, мукьийла Виричу), СССР-данул ПаччахIлугърал лауреат, СССР-данул лайкь хьусса летчик-испытатель, мусил хIарпирдай щалагу дунияллул леххултрал тарихраву цIа чирчусса АхIмад-Хан Султан, лаккучунал арс. [/pullquote]

«Укун СССР-данул Верховный Советрал 1943-ку шинал 23-мур августрайсса Указрай кIицI бувну бур АхIмад-Ханнул цаллану 11 ва группалувух 19 самолет дирчушиву, ца самолетгу таран дурну дуртшиву; Сталинградуллал фронтрай 110 талатаву дан левххун, 6 самолет цаллану, группалувухгу 7 дуртшиву бувсун бур; генерал Рязановлул цала дакIнийн бичавурттаву барашин дуллай ур Косторналулу ва Воронежуллалу 7 душманнал самолет АхIмад-Ханнул цала дуртшиву ва мунихлу ганан ЯтIул Ттугълил орден дуллушивугу, цувагу эскадрильялул командирнал хъиривчуну ивтшиву. Вай хьунни 13 самолет. Яла Ростоврахлусса ва Батайскалухсса талатавурттаву ялагу 11 самолет дуртун дур. Вайгу хьунни 24. Амма 1943-ку шинал мартрал 13-ннийсса «Сталинградский сокол» тIисса кказитрай бур: «Ссавнийн гьаз хьуна цала дирчуми самолетирттал аьдад 29-ннийн дирсса гвардиялул капитан Амет-Хан Султан. Микку ганал дуртуна 2 самолет». Вайгу хьунни 31 самолет. 1943-ку шинал августрал 23-ннийсса Указрай ккаккан дурну анжагъ 11 самолет, яъни 20 самолет чанну. Августрал 30-нний Таганрограл ялув хьусса гьаваллаву­сса талатавриву Совет Союзрал Виричу, капитан А. В. Апелюхиннул дуртун дур 12 самолет, Совет Союзрал Виричу, гвардиялул капитан АхIмад-Хан Султаннул дуртун дур 11 самолет. Вара аьдад кIицI дурну дур 1943-ку шинал сентябрьданул 24-ннийсса ВКП(б)- лул Къиримнал обкомрал ва Къиримуллал АССР-данул Верховный Советрал «Красный Крым» кказитрал передовицалий (передовица хас бувну бур А. Султаннун). Гиккугу бур бувсун дяъви байбивхьуния шиннай пилотнал 40 самолет дуртшиву.
Вих къахьунсса зат хъанай бур 1943 шинал августрая май зуруйнин 1945 шинал группалуву дирчуми самолетирттал аьдад даххана шаву.
КъиримначIан биявайсса кIанай ва Къиримнахлусса талатавурттаву цIусса Ла-7 самолетрай бигьлан вардиш ларсъсса АхIмад-Ханнул дуртун дур 6 самолет. Мунияр махъ пилот гьурттусса 9-мур полк гьан бувну бур Баргъбуккаваллил Пруссиянавун. Тикку дуртун дур 17 самолет, БерлинналуцIух хьусса талатавурттавугу дуртун дур 1 ялагу. Ми шайссар: 42+6+17+1= 66! ХIасил, дяъви къуртал хьуннинва АхIмад-Хан Султаннун, Покрышкиннунгу, Кожедублунгу кунна, шамийлла Совет Союзрал Виричушиврул цIа дулун багьлай бивкIун бур». Амма дулун багьлагьисса шамилчинмур Геройшиву къадуллуну дур га къирим-татар уну тIий.
Мукуннасса тIайлада­къа­шиву кIийлла ялагу хьуну дур. 1950-ку шинал ххишала дакъа захIматсса, аьркиншиврул дазу-зума ларайсса испытаниялухлу АхIмад-Хан Султан бакIчисса экипаж ккаккан бувну бивкIун бур Виричушиврул цIардан. Юрий Курлин буслай ур цаннагу, Анохиннун ва Павловлун Совет Союзрал Вирттаврал цIарду дуллушиву, АхIмад-Хан Султаннун, группалул хъунаманан тIурча – ЯтIул Ттугълил орден?!
1952-ку шиналгу «КС-1» тIисса леххай аппарат (прообраз первой крылатой ракеты) хьхьичIра-хьхьичI ххал дигьаврихлу АхIмад-Хан Султан кка­ккан увну ивкIун ур цал ялагу Виричунал цIанин, амма миккугу И. Сталиннул рязишинна къадуллушиву буслай ур луттирал автор. Л. Бериял увкуну бур: «Он не только успешно испытал, но и ценой своей жизни спас ракету», — куну.
Мунихлу 1953-ку шинал АхIмад-Ханнун дуллуну дур Сталиннул премия, миккугу чивчуну бур: «За выполнение специального задания Правительства СССР».
Ва луттиравасса ца-кIива зат бусса куццуй, оьрус мазрайва, чикъавчуну кьабитангу къабюхъанссар.
Шалласу Шалласуев
Сулайман Мусаев