Дагъусттаннал тарихрава

461 ш. – Ккавкказуллал Албания ппив-ххив хьуссар. Ираннащалсса ва гуннащалсса талатавурттал бас бувсса Албания ппив-ххив хьуссар. ПаччахI Ваче II, тахлиягу махъаллил хьуну, зунттавун ливхъссар.

Цаппара автортурал бусласимунийн бувну, Ваче II Гъумукун (Гумик) ивзссар, му «паччахIлугърал» хъунаманал мунан яхъанансса кIану ккаккан бувссар. Микку мунал Ваччиял шяравалу хIасул дур­ссар. СумбатIуллал (Сунбат) ва чIаххуврайсса лакрал шяраваллал, Ваччиял (Ваче) ва Хъусращиял (Хосрек) шяраваллил цIарду парснал цIардачIан (Сунбат, Ваче ва Хосров) гъансса дур.
V-VI аьср. ж.эра д.хьхь. – Дагъусттаннай паччахIлугъ хIасул шаву.
Аьрабнал автортурал чичрурдаву хьунадакьлай дур Лакз, Табасаран, Сарир, Зирихгеран, Кайтаг, Гумик, Маскат тIисса цIарду. Миннувату цаппара щаллу-ккурккисса паччахIлугъру диркIссар. Машрикьуллал Ккавкказнаву Дарбант бивкIссар агьамсса кюруну, административ ва аьрали центрну. ХьхьичIазаманнул арманинал автортурал Дарбантуллайн Чор (Джора) учайсса бивкIссар, лакрал – Чур, шагьрулул агьулданийн тIурчарив – чурул, даргиял –чулли. ЦIакьсса чарил баругу бацIан бувну, мукун цIакьсса шагьру буваврил тарихгу парснал шагьнал, Хосров I, Ануширваннул (531-579 ш.ш.) цIаницIун бахIлай бур. Бур, тIайлассар, Ануширваннуяр хьхьичI паччахIшиву дуллай бивкIминнал, Иезигердул II (439-457 ш.ш.), Перозлул (459-484 ш.ш.) ва Кавадлул (488-531 ш.ш.) буллай бивкIссар, Хосровлул тIурча, бувну къуртал був­ссар тIутIиссагу.
Гумик Дагъусттаннал дязаннивсса хIукуматри. Мунил цIагу хъунмур кIанттул цIар: Гъумучи (Гъумук). Дагъусттаннай сасанидтурал дурсса давурттая буслай, «Дербент-намелуву» бувсун бур Ануширваннул «Гъумук шагьругу бувну, тикку цала тухумраясса хIаким ивтшиву». Яъни Гъумучиял хъунаману цала тухумравасса инсан ивтшиву.
643-644 ш.ш. – Суракьат ибн Амру бакIчисса аьрабнал аьрал Ккавкказнавун бувкIссар. Аьрабнал Халифат Хазарнал муттаэ хьуссар. X-мур аьсрулий ва танияр хьхьичIсса аьсрурдай Ккавкказнавун, Арманинавун ва Гуржиянавун ила бивчуну бивкIссар Хазарнал аьрал, ми кIунттихьхьун ласунсса мурадрай. Суракьатлул кIану бувгьусса АьвдурахIманнул аьралуннал кьюкьригу, Дарбантгу зевххуну миннаща, хазарналли ппив-ххив дурсса.
706-707 ш.ш. – Масламал (ибн Абд ал-Малик) Ухссавнил Ккавкказнавунсса цалчинсса аьрххи.
Аьраб хазарнаяр ххув хьу­ссар, амма чIал къавхьуну хазарнал ялагу Дарбант аьрабнаща зевххуссар.