Аьлимчунал ирсирава

Жула лакрал ва Дагъусттаннал хъунасса аьлимчу, энциклопедист Аьли Къаяев увну гьашину хъанай дур 140 шин. Му таварихгу хIисавравун лавсун, «Илчилул» редакциялулгу, Аьли Къаяевлул цIанийсса фондралгу цачIусса мурадну хьунни «Илчи» кказитрал лагрулий 2018-кусса шин ккаккан дуван Аьли Къаяевлул шинну, ва, муницIун бавхIуну, шинал мутталий жула кказитрай бювхъуссаксса гьарза-гьартану рищун аьлимчунал авадансса ирсирава­сса язи-язими материаллу.
«Илчи» кказит цIунил дунияллийн буклай байбишин хьхьичIва (яни мяйцIалуку шиннардий) Аьли Къаяевлул архивравасса чичрурду, хаснура жула тарихрайн дагьайми хьхьичIунну, жу ришлай байбивхьуссияв «Литературалул Дагъусттан» (яла «ЦIубарз») журналданий. Ми рищун хIадургу дайссия Аьли Къаяевлул арс Аьвдулмажидлул (цал бунагьирттал аьпа баннав!).
Тай шиннардий рирщусса материаллу хъинну чIявуссанначIан дирну, кIулну дакъашивугу хIисавравун лавсун, тарихрацIун дархIуми чичрурдахсса буккултрал мякьгу ххисса бушиву дакIнийну, жун пик­ри хьунни тайгу, тайннуцIун цайми-цайми цIуссагу ва номерданияту тиннай «Илчилий» ришлай байбишин, Аьли Къаяевлул шинал савлугъран.

Р. Башаев


Кьибади-Гъумучи
ЦIанакулсса Гъумучиял шагьрулул кIанай хьхьичIазаманнай Кьибади тIисса 40-50 къатта бусса ца чIирисса шяравалу диркIун дур. Му цурдагу цIанакулсса Кьадинал мизит куну учайсса мизитрал ялтту, мунил махъух диркIун дур. Му мизитгу мунил зуманив бивкIун бур. Му цурдагу Кьибадиял махIла куну учайсса махIлалул дя диркIун дур.
Му щар ялу-ялун хъунна хъанай, мунияту цIанакулсса Гъумучиял шагьру хьуну бур. Арулва махIла хьуну бур, яни арулва жямат: 1) Лулттущи 2) Нужмярдихи 3) Гъазил ккурчIи 4) Чуращи 5) Гьунналал 6) ЦIувади 7) ЧIилайми.
Ца заманнай Кьадинал мизит, ЦIувадиял мизит, ЧIилайннал мизит – шанмагу щарнил зуманив бивкIун бур. Миннул хьхьичIсса кIанттугу ливтIуми буччайсса майдансса кIану бивкIун бур.

Аьлимтал

АьвдурахIман-ХIажи
АьвдурахIман-ХIажи Гъумучатусса ивкIссар. Мунал ивкIссар Дагъусттаннай машгьурсса, чIярусса элмурду кIулсса, тахтарду *астраляб** ишла дан лахьхьин байсса учитель.
1877-кусса шинал хьусса восс­таниялувух хIала хьуссар тIий, АьвдурахIман-ХIажи Ссивирлив гьан увнугу ивкIссар. Ма­хъунай занагу ивкIссар. Мискинсса уну, кIинттул чIумал оьрчIахь дарс дихьлан ЗакIатIаллайн, кIани-кIанттайн лагайва му. Ахирданигу, ЗакIатIаллай Тала тIисса шяраву ивкIуну, тиккува увччуссар.

Шамсуттин
Шамсуттин Гъумучатусса ивкI­ссар. «Хуласатул Ризвандалий­сса»*астралябру ишла дан кIулсса ва ишла дансса куц лахьхьин бай­сса учитель ивкIссар. Шамсуттиннул миннул хIакъираву дурсса тамансса чичрурду дур.
Шамсуттин логикалулгу учитель ивкIссар. Шамсуттиннул, 1877 шинал, халкьуннал чича куну, халкьуннал цIанияту ­оьрус паччахIнащал дяъви бан кумаг тIалав буллалисса чагъар чивчуну бивкIссар. Му чагъар лавсун гьангу ца чIурттащиричунайн тапшур бувну бивкIссар. Муналгу му, биян банна куну, кьамул бувну бивкIссар. Амма, дуниял цукун хьувив къакIулну, мунал му чагъар лавсун къалавгун, цалсса цачIава бивтссар. Яла, оьруснал восстание бас дайхту, му чагъар кьамул бувсса зарал цанма шаяр, му чивчуминнан, муний мугьру бивщуминнан хьуча куну, лавгун оьруснахьхьун буллу­ссар. Оьрусналгу, му чивчусса Шамсуттин хьхьичIну, муний мугьру бивщуминнан, кIисри бивщуминнан – цинявннан танмихIру бувссар. Шамсуттин Ссивирлив тIайла увк­ссар. Махъунай зана къаивкIссар.
Шамсуттиннул, восстаниялул чIумал Дагъусттаннай ккавкмургу, Ссивирлив нанийни, ххуллийх ккавкмургу, Ссивирлив ккавкмургу – цимурца чивчуну бувсса ца кьасидагу бур.

Аюб
Аюб ччянияцIакул Дагъус­ттаннай машгьурсса Пи Нажму­ттин тIисса шайхнал авладраяту­сса ивкIссар. Цувагу ЦIийшатусса АьвдулхIалиннул ученик ивкIссар. «Хуласатул Ризван» лахьхьин бай­сса учитель ивкIссар.
Аюблуяту лирчIсса, Ираннай дурсса, ца хъинсса астралябгу дикIайссия, мугу чун дагьссарив къакIулли. Аюб хъинну логикалуха, философиялуха зузисса ивкIссар. Миннул хIакъираву дурсса чичрурдугу дур.
Махъзаманнай лакрал аьлимтал, цанма затру лахьхьин, Дарбантлив, Азирбижаннайн занази­сса аьдат­гу дагьну диркIун дур. Аюбгу миннавух лавгун ивкIун, Ираннай басма бувсса тамансса луттирдугу лавсун увкIун ивкIун ур. Аюб ххишала акъа зираксса аьлимчу ивкIун ур. Аюблул, Аьвдул-ХIалим ивкIусса чIумал, аьрабрай чивчусса ца зумагу дур.
Аюб 1877 шиналсса бунт хьун ца шанма-мукьва зурул хьхьичI ивкIуну ур.

Аьбдул-ЛатIип
ХIуццатусса Дунугъул МахIам­мадлул арс ивкIссар, Атта-ХIажинал ва Ккурккуллал Зайдул ученик ивкIссар Аьбдул-ЛатIип. «Хуласатул Ризван» лахьхьин байсса, кIирагу тахта ишла дан кIулсса ва ишла дан лахьхьин байсса учитель ивкIссар. Логикалул цаппара ма­съаларттал хIакъираву чивчусса лугу буссар.
Буттал кIанттуяту лавгун, ца заманнай Жунгутайлив щяивкIун, учительшиву дуллай икIайва. МуначIан хъинну чIявусса ученикталгу батIайва, циксса батIирчагу, Жунгутайннал кьамулгу байва ва ми ягубайва.

МахIаммад-Аьли Мавраев
МахIаммад-Аьли ЧIухърал шяравату ивкIссар. Атта-ХIажинал ва Зайдул ученик ивкIссар. Да­гъусттаннай ишласса циняр элмурду дурккуссар. «Хуласатул Ризван» лахьхьин байсса, кIирагу тахта ишла дайсса ва ишла дан лахьхьин байсса хъинсса учитель ивкIссар.
МахIаммад-Аьли 1877 шинал хьусса бунтравух хIала хьуну ивкIссар. Амма, оьруснал чулух бавцIуну бивкIсса ЧIухърал хIаписартурал кумаграйну, цичIав танмихI къавхьуна, къуртал хьу­ссар.

Шайх-Амир
Шайх-Амир КIубурдал шяраватусса ивкIссар. Цаппара хIаллай, Лаккуй, Яруссаннай дуклай ивкIун махъ, Ахттав Мирза-Аьлийн тIайла авцIуссар. Мирза-Аьлиятугу та заманнай Дагъусттаннай ишла дай­сса арифметика, алгебра ва астрономия куннасса элмурду дурккуссар. КIирагу тахта ишла дан лахьхьин байсса луттирдугу бувккуссар.
Шайх-Амирдул аьраб мазрай шеърирдугу байсса бивкIссар. Мунал аьраб мазрай бувсса чан-кьансса шеърирдугу бур, амма хъинну ххуйсса бур.
Шайх-Амир Маккалив зияратрайн лавгсса кIанттай тихва ивкIуссар.

Гьухъалиятусса Мямма
Гьухъаллал Мямма ЦIийшатусса АьвдулхIалиннул ученик ивкIссар. Ххишала акъа зираксса ивкIссар. Цала заманнайсса Дагъусттаннай аьлимтуран кIулсса элмурду циняр кIулсса ивкIссар. КIирагу тахта астраляб ишла дайсса ва ишла дан лахьхьин байсса учитель ивкIссар. Хъинсса алхимикгу ивкIссар. Амма, махъми алхимиктураща кунна, цала дурсса арцу кIукIлу дан мунащагу къабювхъуссар. Амма мунал дурсса арцуяту кьютIилу къарщунна дайми давуртту дан бюхъайсса бивкIссар тIисса хаваргу бур.
Мямма, му бакъассагу, хъинну ххуйсса шаэргу ивкIун ур. Мунал аьраб мазрай, лакку мазрай бувсса хъинну ххуйсса шеърирду бур.
Мяммал Шамиллущалсса кьюлтIсса союз диркIун дур. Мунал ШамиллучIан кьюлтIну чивчусса ца чагъар Агълар-ханнахьхьун биривну бур. Му чивчума къаляхълай, Агълардул хъунмасса захIмат бувну бур. Гьарца щак багьсса аьлимчу уцлай, чичин уллай, кIивагу хатI цачIу бихьлай, ххал уллай бивкIун бур. Агълар-ханнал ахиргу лявкъуну ур Мямма. Мугьлат бакъа увгьуну, авкьуну ур кIаланнувун. Та чIумалсса дуснакьханарду кIаланну диркIун дур.
Ца барз хьуну бур, кIива хьуну бур, шанма хьуну бур, амма Агълардун му итаакьинсса хавар къабивкIун бур. Мяммал нину АтIа занан диркIун дур, ханначIан буххайцириннахь, буккайцириннахь миннатру буллай, ханнал назиртурацIух, мирзатурацIух дук­лай, мунил букъавсса къабивтун бур. Амма хан цукунчIав лахIан ан къахъанай бивкIун бур. Укунагу заэвсса Мямма хъартусса кIаланнуву хъиннува заэв уклан ивкIун ур. Иш нигьачIисса кIанттайнгума багьну бур. Мискин АтIа Ахъушиял, Табасараннал кьадитурацIух дуклай диркIун дур, амма Агълар-хан цанма къаччай, щихчIав вичIи дишай­сса барцI бивкIун бакъар.
Сайки дикъарсса кIану къабивтун бур му хъамитайпалул, арс хха­ссал ансса чаранналух лаглай. Ахиргу, щиллив мунин дакIнийн увтун ур ХIусман-кьади, цувагу, цала арс ивкIуну тIий, Агълар-ханнайн оьхIалну, зидлий занай ивкIсса адимина. ДушманначIан миннат бан насу куну мунахь учингу гьич бигьасса зат бакъахьунссия. Амма му щарсса ларгун дур муначIан. Лагаву ца, мунища бювхъуну бур му адимина ханначIан гьан ан. Ниттий хьусса цIимилуллив, ягу цамур задираллив ци кIулли, амма му инсан рязи хьуну ур гьан ханначIан.
ХIасибул калам, муна му ХIусман-кьади тIисса адимина увкIукун, итаавкьуссар тIар Агълар-ханнал Гьухъаллал Мямма.
Къаларду

Гъумук БурхIай мизитрал чIарав БурхIай къала учайсса ца къала бивкIун бур, мунийн Гурдала къала кунугу учайва. Му къалалул мукьва буржгу бивкIун бур. Мукьвагу бурж махъ заманнайгу сагъну бикIайва, цIанакул тIурча, баргълагавал чулухсса кIивагу бурж зия хьуну бур. Баргъбуккавал чулухсса мизитрал чIаравсса буржгу, лекьавай буну, бакьин бувну, лултту чIира бувну, цIакь бувну буссия. Уттигу лекьавай бур. Мукьвагу буржираятусса ца сагъну бия.
КIурунна-бакIул хьхьичI Ханнал къала куну учайсса цIакьсса къала бивкIун бур. Му къалалувугу Шамиллул заманнай Агълар-хан икIайсса ивкIун ия. ЦIанакул къалалул аьш-бакI дакъари, му бивкIсса кIанттайгу нувщи, муму-тамур дугьлай бия. Му къалалул хьхьичIсса КIурунна-бакIуйгу оьруснал кказармартту бивкIун бур. Шамил ласайхту, ми кказармарттал кIанай, хьхьичIара кунна, хъуру дугьлагьи хьуну бия. ЦIанакулгу дугьлай дур.
Гъумучиял хьхьичIсса Яртта аривгу оьруснал бувсса къала бивкIун бур. Му къалалул буржгу, мунил лагма дурну диркIсса къатрал эяллугу махъ заманнайгу дикIайва, яни 1877 шинал, Дагъусттаннай восстание хьусса чIумал. Лакрал восстаниячитурал, оьруснаща му къалагу лавсун, мунил лагмасса къатригу эяллай дацIан дурну дикIайва. Яла махъ, ми эяллугу зерххуну, оьруснал миннун кIанттай цIусса къатри дуруна, яни цIанакулсса къатри. Совет хIукумат хьуннин циняв учреждениярттугу ми къатраву бикIайва.

*Тахта – таблица.
**Астралябия – XVIII-мур ттуршукулийн бияннин ссавнийсса цIурттал тагьар, ла-ялавай, тиху-шихунмай хIисаврай кIай бусса кIану кIул байсса, мурцIурду буцайсса затри. Муния махъ астралябия аьрщи дуцавривугу ишла дайсса диркIссар. (БувчIин бавуртту, шиккугу, гихуннайгу, Э. Аьбдуллаевлул. – Ред.).
*** «Хуласатул Ризван» — Ризван тIисса аьлимчунал (XIX тт. дайдихьу) чивчусса лур. Му хIисавртту дан лахьхьин байсса ва личIи-личIисса календарьду бан кумагран ишла буллалисса, хьхьичIва Дагъусттаннай машгьурсса лу бивкIссар.