Аьли Къаяевлул аьпа абад бан

Жула хъунасса аьлимчу-энциклопедист Аьли Къаяев дунияллийн увккун гьашину там хъанай дур 140 шин. Юбилейрайн багьайсса суаллу ххал бигьин итникьини «Илчи» кказитрал редакциялийн

бувкIун бия Аьли Къаяевлул фондрал вакилтал ва аьлимтал: Амучи Амуттинов – Аьли Къаяевлул цIанийсса фондрал каялувчи; Илияс Къаяев – тарихчи-краевед; АхIмад Кьурбанов – аьлимчу, тарихрал элмурдал доктор; Тимур Айтберов – Дагъусттаннал ПаччахIлугърал университетрал профессор; Шамил Шихаьлиев – ДНЦ РАН-далул тарихрал ва археологиялул институтрал канихчичрурдал фондрал каялувчи; Имамуттин Суллаев – тарихрал элмурдал доктор; Руслан Гереев – Дагъусттаннал педуниверситетрал пре­ссалул къуллугърал каялувчи.


«Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Башаевлул кIицI лавгуна Аьли Къаяевлул юбилейрацIун бавхIуну редакциялийн букIлай бушиву ва шин Аьли Къаяевлул шинну баян бансса оьвчаврищал­сса чагъарду.

Амучи Амуттинов:
— Аьли Къаяевлул Лакрал ва Дагъусттаннал тарихраву бартдиргьусса давурттан багьа бищун къабюхъайссар. Ми давур­тту ккалаккийни, махIаттал хьуну личIара, инсаннал ка цукун хъирив лаяйсса диявав тIий, му цувагу кIийла-кIийла дуснакь увну ивкIшивугу хIисавравун лавсун.
Ца давриву чичлай ур, цала мутялимтурал маслихIат бувну, 1930-ку шиннардий СумбатIлив лавгун ивкIшиву. Буслай ур багтурал тухумраясса ца инсан­начIа хIурматрай ябувну лап хьхьичIавасса библиотека бия, гьарца увкIнахьхьун буккин ва чичрурду дан булайва тIий. Та щичIа ивкIссарив кIул бан къавхьунни хIакьинусса кьининийнгу.
Дагъусттаннал гьарца мурцI­нийн ивну ур, транспорт дакъа­сса чIумал, щархъава щархъавун занай. Аьли Къаяевлул цIа баявривун, ттун дакIнийн багьай Лениннул Толстойяту увкусса махъру. Мива махъру жущавагу бюхълай бур жула Аьли Къаяевлуя учин. На Аьли Къаяев аьлимтураву цалчинсса ххуттай ишара. Ххуйну хьунссия юбилейрал шинал МахIачкъалалул ца кIичIираваллин ванал цIагу дирзун, гьайкал дацIан дан бюхъарча. Чара бакъа аьркинссар итабакьин мунал давурттал лугу.

Имамудин Суллаев:
— Аьли Къаяевлуйн халкьуннаву Аьли-Кьади учайсса бивкIун бур. Кьуръан кIулшивруцIун, шариаьт щаллуну кIулсса уну тIий, паччахIнал заманнай бусурманнал элиталуву кьадину увчIуну ивкIун ур. Амма, ттухьва цIуххирча, Аьли Къаяевлул цIаницIун, кьади тIисса цIанияр, аьлимчу-энциклопедист тIисса цIа дакьлай дур.
Ттун мунал граждан дяъвилиясса статья лявкъунни архивраву, на му оьрус мазрайн буцав. ВАК-рал журналданий бувкссар ттул статья политикалул репрессиярттахьхьун багьсса бусурманнайн багьайсса. Жазаил бувминнал (репрессироват) сияхIрай мунал цIагу дур, ца яла хьхьичIунсса бусурманнал иш­ккакку хIисаврай.
Ванал элмийсса ирс ттигу щаллуну ахттар бувну бакъар. Ахттарчи хIисаврай, на Аьли Къаяев ккалли увара диндалул элиталувасса ца яла яргма вакилнан.
Дагъусттаннал обкомрал партийный зузалт цивппа мукIруну бивкIун бур Аьли Къаяев цаярда ххуйну тарихрал материализм ва цаймигу элмурду кIулсса аьлимчу ушиврийн.

Тимур Айтберов:
— Элму хьхьичIуннай хъанан диркIсса дяъвилул хьхьичIсса шиннардий аьлимтал нигьабу­слай бивкIун бур Аьли Къаяевлул давурттайн, пикрирдайн чул бищун. Пикрирду ишла барчагума, цIа зумух ласун сислай къабивкIун бур. Ленинградуллал элмийсса школалийн, хаснува Лавровлуйн, барчаллагьрай бикIан аьркинссару жува, мунал давурттайн сивсуну чул бишлай байбивхьусса. На навагу ттула давурттаву мунайн чул бищайссия.
Ванал давуртту лархьхьуну махъ жунма чIалай бур ва инсан, ларайсса кIулшивуртту дусса ушивруцIун, цанма ккавксса иширттая бусаву дакъасса, миннун кьимат бищун усттар ивкIшивугу.

Шамил Шихаьлиев:
— ХIакьинусса кьининийн Аьли Къаяевлул архиврал 10 процентвагу лавхьхьуну бакъар. Ванал давурттаву ляличIисса документругу бур, граждан дяъвилул ишру ккавкчунал дакIнийн бичавурттугу дур, Дагъусттаннал тарихраяссагу чIярусса материаллу дур. Амма ми цинярда дур аьраб мазрай ва аьжам чичрулий лакку мазрай чирчусса.
Ванал тарихрал чичрурдал анализ дурсса чIумал исват хъанай бур, ванайн бияннин, цанма ккавкмунил, бавмунил анализ дан бюхъайсса аьлимтал Да­гъусттаннай хъинну чансса бакъа къабивкIшиву. Миннал чичрурду дур анжагъ цанма ккавкмуния ва бавмуния бусласисса, миннул ялув цукунчIавсса цала пикри аьч къабувсса. СсаячIав нигьакъабувсун, атеистурал идеологиялийн къарши уккансса аьлимчу увагу кIия хьуну ур Да­гъусттаннай: ца – Аьли Къаяев, цагу – Абуссупиян Атаев.
Цаппарасса ганал давур­ттал анализрайн бувну, ганайн учин бучIир реформаторшиврул вакил куну. Аьли Къаяев ва муначIа дуклакими дащуй дихьлай бивкIссар цIакь хьу­сса шафийтурал аьдатру, цумур-бухьурчагу мазгъабрал хъирив бачин къабучIиссар тIий. Цанчирча Исламрал бучIи буллай бур инсан ца мазгъабрая цамур мазгъабрайн учIан.. Щалла Исламрал дунияллий ми шартIру бучIину ккаккан дуллай буния махъ, циванни Да­гъусттаннай ми ихтиярду ссуссукьу дуллан? Къаяев ва муначIа дуклакими оьвтIий бивкIун бур личIи-личIисса мазгъабирттаву личIи-личIину щаллу буллай бивкIсса цаппарасса цалий къабавцIусса суаллу Кьуръандалийн ва Сунналийн чул бивщуну щаллу бан.

АхIмад Кьурбанов:
— Аьли Къаяев ур лап авадансса ирс кьабивтсса аьлимчу. Мунал дурмур куртIну лар­хьхьусса пишакарнаща бакъа мунан кьимат бищун къашай­ссар. ХьхьичIва-хьхьичI жунма багьлай бур Аьли Къаяевлул цIа марцIну дуруччин ва тарихраву абад дуван, хъиривсса никир­ттан кьабитан багьа бищун къашайсса мунал ххазина. Му жуйвасса буржри.

Чивчуссар
Зулайхат Тахакьаевал