Абубакар ва Абакар

[dropcap]В[/dropcap]ай цIардал этимологиялул хIакъираву чивчуну бур тамансса автортурал. Циняв автортурал тIутIимур махIатталну цалащаврил жува буцлай буру,ай, цинявнналлагу «ахттаршиннарду» цанная ларсъсса духьунссар ва ца луттирал лажиннарая гайми макьалардавун куч хъанахъисса духьунссар тIисса пикрилийн.
«Абубакар – кIива гьанулия, Абу ва Бакар тIисса кIира аьраб­нал цIания сакин хьусса цIар, – тIий чичлай бур Э.Я. Ссапар­аьлиева. – Укунсса цIа диркIссар МахIаммад идавсил щарнил буттал, яла махъ цалчинсса халипа хьусса. Аьйшат тIисса ванал душ щар бувцуну бивкIссар идавсил. Ва цIанил таржума «Бакардул ппу» тIисса бур, яъни аьрабначIа диркIссар цийнура цурдасса Бакар ягу Бакр тIисса цIа. <…>». (Э.Я.Сафаралиева. Как тебя зовут? Махачкала.1987г. ).
«Абачара» тIисса цIанин хас дурсса макьалалуву ва аслий­сса лакку цIа «Абубакар» тIисса аьраб­нал цIа даххана хьуну, «Абакар» тIисса цIанийхчIин хьушиву бувчIин буллай ур машгьурсса аьлимчу, лингвист-востоковед Э.Х. Аьбдуллаев. «Жулва ихтилат нанисса цIанил («Абачара» тIисса цIанил. – А.ХI.) аввалланул жува Аьрабусттаннайн, МухIаммад-идавсил заманнайсса Маккалийн (та заманнай ванийн Ясриб учайсса бивкIссар) ва тих чIявучин кIулну ивкIсса ва хъинну махъ най ивкIсса, идавсил асхIабначIан, яла махъ бусурманнал цалчинма халипа хьусса Абу-БакардучIан (572 — 634) буцлай буру.
АьрабначIа ччянияцIара диркIссар ва ттигу дуссар Абу Бакр (яъни жулва зумувну Абубакар) тIисса цIа. Ванил мяънагу «Бакардул ппу» тIиссар. Аьраб­рай «бакр» тIиссагу «варанттул оьрчI, жагьилсса варани» тIиссар. Цурда «Бакр» тIисса адаминан цIагу дуссар, ва цIа туркначIа Бекир тIий, жучIара Бакри тIий хьунадакьайссар. Укунсса цIа («варанттул оьрчI» тIисса мяъналущалсса цIа) аьрабначIа душиву цичIав тамаша бансса зад бакъассар, цанчирчан варани аьрабнал ца мубараксса, ххаллилсса рухIиран ккаллий байсса бивкIссар. <…> ».
Макьалалий Эса Халидович буслай ур жучIара ва цIаниву хьусса дахханашивурттая. «Да­гъусттаннай Абу-Бакр, цалчин, Абубакар тIий зумух ласлай бивкIссар, кIилчин, ва журалулмур цIагу хъиннура даххана хьуссар. ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал, гъалгъалуву зумух ласайни, мукъувусса шанма мурччалми чIурду «-б-» (А-буб-акар) кIункIу хьуну, ца «-б-» чIунийн лавгссар, яъни «Абубакар» ба­ххана хьуну, «Абакар» тIий зумух ласайсса бивкIссар. КутIану учин, Дагъусттаннай «Абакар» тIисса цIа хIасул хьуссар, амма ва цIа чIяруну, къачанну Абубакар тIимуницIун (цава ца инсаннал цIа хIисаврай) ишла дуллай бикIай. <…> ». (Ургу. «ЦIубарз». №1/ 2002, «Жулла цIардаясса хаварду», лаж. 77-81).
«Молодежь Дагестана» кказитрай инсантуран дизайсса цIардал этимологиялун хас бувсса рубрика («Имя. А что за ним?») дачин дурну уссия хIурмат бу­сса аьлимчу, востоковед Казбек Микаилов (бунагьирттал аьпа баннав). Цалва рубрикалий «Абубакар. Абакар» тIисса макьалалий Казбек Микаилов чичлай ур. «ТтучIан шаппай бу­ххайсса ттул уртакьтуран кIулссар ттул авадансса, хъунмурчIин машрикьуллал элмурдан хасъсса библиотека. Зу вих хьира, на ва щалва ххилтIу бав ва цIа (Абубакар. – А.ХI.) хIасул хьун савав хьусса бакIщаращуяссарагу бувчIинбаврих луглай – къаляркъунни я аьраб мазрай, я парс мазрай (личIи-личIисса заманардай) ягу тюрк мазурдий.
Амма лявкъунни ца махъ (дизайсса цIагу) – Бакр «варанттул оьрчI» тIисса. Хъамакъабитанну, аьрабусттаннал къундалул чуллайсса халкьуннан варани мубараксса хIайванну бушиву. Гьамин, аьрабнал оьрму варанттуйри нанисса.
Варанттул оьрчI, къаварани? Вар варанттул оьрчI гава чIиви оьрчIрихха!
Амма циваннив Абу Бакр, Бакр ягу Бакар къаувкуну? Циван бикIави, Бакрдул цIаницIун, га хъуна хьуну, цува бутта хьувкун, аьрабнал ххи бувссар Абу «бу­тта». КIива цачIусса б-лува га ца багьан аьркинну бивкIссар. Га багу-багьссар. Абубакар – Абакар. <…> » («Молодежь Дагестана», №18, 1.05.2003).
«Абубакар» тIисса цIанил мяъналул хIакъираву шикку ванал чивчумуницIун ттулва пикри цалийн букIлай бакъашивугу бувсун, «Абакар» тIимур цIанил хIакъиравусса ттулвамур пикригу бувсукун, аьлимчунал, къулагъа­срай вичIигу дирхьуну, маслихIат бувна цалва рубрикалий бивщуну, буккултгу кIул бан. Нагу вай гьарзат чивчуну, ганахьхьун буллуссия.
«Молодежь Дагестана» кказитрай макьала дурккун мукьах («Молодежь Дагестана», №41, 10.10.2003) тамансса гьалмахтурал, гайннавух аьлимтуралгу, ттучIан оьвкуна, хьунабавкьуний ихтилатру хьуна, цIусса мяъналий бувчIин баву цанна кьамулшиву бувсуна, бувцусса хIуччарду тIайлашиву тасттикь бувна. Амма, уттигъанну басмалий бищун хIадур бувсса словарьданул канихчичрулий ва махъ нукIурасса мяъналий чивчуну, словарьданул авторнангу мяйжансса мяъналия хавар бакъа лявкъунни. Аьраб маз ххуйну кIулсса автор Нарисат Кьурбайтаева цинна цIуну аьч хьусса версиялий гассят рязи хьунни, цилла чирчумургу элмулул ххуттавун ччянира дагьсса вариант душиврий ва, пикри къабувну, цайминная ласавриву цу­ппа бяйкьушиврий мукIру хьунни. Словарь басмалий бищуннин гъалатIгу бакьин бувнни. Амма ялагу Абакар тIисса цIа Абубакар тIимур цIанил кутIа журану кка­ккан дурну дур. (Ургу. Словарь арабских и персидских лексических заимствований в лакском языке. Сост. Н.Б.Узунова, И.И.Эфендиев. Махачкала, 2017). Ттунгу пикри хьунни утти лакралми буккултгу вай цIарду хIасул шаврил ва ппив шаврил тарихращал кIул бан.
Машрикьлив аьдатравун багьсса куццуй, инсаннан дирзсса цIанил ялун ххи дайссар кунья – агьлу-авладрал гьанулийсса цIа, масала, «ибн» (арс) тIисса мукъул хъирив буттал цIа куну, яъни, «пуланнал арс», отчество; ягу «абу» (бутта, ппу) тIисса мукъул хъирив арснал цIа куну, яъни, «пуланнал ппу», сыновство (вара кьяйдалий шайссар хъаннилми цIардугу — «умм[у]» – нину, «бинт[у]» – душ). АслахIсса халипа (праведный халиф) Аьли (р.А.аь.) цанна Абу ХIасан ва Абу ХIусайн (шагьидтурал ХIасаннул ва ХIусайннул (р.А.аь.) ппу) тIисса цIарду ларсун ивкIссар. Амма чIявуну «абу» тIисса махъ ссал-унугу заллушиву, ци-дунугу ляхъан дуршиву, ссал-бунугу гьану бивзшиву ягу ссащал-дунугу дахIаву ду­сса машхулшиву ккаккан дуван, ссайн-бунугу буттал кунмасса бияла бушиву, бутташиву дуллай ушиву кка­ккан бан ишла бай­ссар. (Масала, К.Э.Циолковскийн «отец космонавтики» чайсса кунма). Ччя-ччяни ва кунья махсаралий, хъярчийну ишла дурнугу дикIайссар. Масала, Абу Гьурайра тIисса, «ччитул оьрчIал ппу» тIисса мяъналийсса кунья диркIссар идавсил асхIабнан (р.А.аь.), ванал ччитращалсса «дусшиву», гайннухасса аякьа сававрай.
Халипа Абу Бакрдул (р.А.аь.) биографиялий варанттул оьрчIа­щалсса дахIаву тарихчитурал итталун дагьну дакъар («варанттул оьрчIал ппу» чиншиврул), ванал Бакр цIа дусса оьрчIгу ивкIун акъар («Бакрдул ппу» чиншиврул), ванан оьрчIний Бакр тIисса, «варанттул оьрчI» тIисса мяъналийсса цIагу диркIун дакъар («хъунма хьусса, бутта хьусса варанттул оьрчI» (?!) чиншиврул). Шиккува бусан, (аьраб маз кIулминнан бувчIинтIиссар) «бутта – варанттул оьрчI» тIисса таржума къатIайлассар, цанчирча ва калималуву «бакр» гъаншиврул падежрайри бу­сса – «варанттул оьрчIал бутта». Ялагу, варанттул оьрчIая варани хьуннинссагу, гихунмайссагу ва хIайвандалул оьрмулуву ­аьраб мазрай даххана хъанайссар чIярусса хасъсса цIарду (оьрмулул шиннардих, ганил жинсирах, ппалул рангирах, чурххай­сса ттангърах, вичIал, яруннал куцлих ва цаймигу дахханашивурттах, ца ягу кIива кьусилух, бурхьни-ццушиврух бурувгсса, лупбивзушиву, лякьлуву бушиву, лургъишин душиву хIисавравун ларсъсса хасъсса цIарду – жулва «бярч, кьунча, къяча, ккамала, ниц, бугъа, чIаваоьл, оьл, нувца, курчIу, цIатти» ва м.ц. учайсса кунма). Ттун бавссия кьунниха лирчусса цIарду дуссар тIий. Амма ца Сириянавасса аьлимчунащалсса ихтилатраву ттун кIул хьуна хъиннура чIярусса (мяйцIаллийсса) душиву. Доктор МухIаммадлул бусаврийн бувну, ацIийлла лургъишин дурсса варанттун ляличIисса хIурматгума бусса бур – ваний гьиву дишин цIакьсса къадагъа дуссар тIива. Ванал «Абу Бакр» тIисса цIанил хIакъиравусса ттул пикригу хъин чулий ккавккуна. Уттинин аьлимтуран ва чулухунмайсса пикри къашаврийгу махIатталла куна. (Ихтилат машгьурсса аьлимчу, «Ал-Фуркьан» тIисса Просветительский центрданул генеральный директор, доктор МухIаммад Саэд Ал-Рошдлуяр. Ва цувагу оьрус мазрайн Кьуръан таржума бувсса аьлимчу, академик РАЕН Порохова Валерия Иман Михайловнал ласри).
Алексей ХIажиев

Жям буллай учин, я Бакар тIисса цIанищалсса оьрчIал ппу, ягу «варанттул оьрчIая хьусса бутта» тIисса мяъналущал Абу Бакр тIисса цIанил дахIаву дакъашиврий утти щилчIав щак къаливчIссар.
Мяйжаннугу, Эса Халидовичлул тIийкун, ва аьрабначIа ччянияцIара диркIсса цIа дур. Амма, ттун чIалачIиссаксса, ва цIа идавсил (с.аь.с) вихшаласса дус ва асхIаб Аьбдуллагь ибн Оьсманнун (р.А.аь.) цалчин дирзсса, ваная дайдирхьусса, хьхьичIунмаймур тарихраву къахьунадакьайсса цIа дур. Мяъналувусса ссигълун жавабрахгу шикку луглан аьркинну бур. ТIайласса мяъналучIансса ххуллу марцI баншиврул хIисавравун ласун багьлай бур ва цIа «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий дирзсса дикIан къабюхъайшиву. Циван? ХьхьичIма «Бакр» ухьурчан, хъиривма «Сани» («кIилчинма») икIан бюхъайссар. Амма ца цалашиврий (цалчинма икIу, кIилчинма икIу) пахрулийсса, гама цала акъашиврий мукIрусса буттахъул къабикIайссар, ваниятур «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий «Абу Бакар» тIиссагу, «кIилчинманал ппу» тIисса мяъналий «Абу Сани» тIиссагу цIарду къадиркIсса, уттигу дакъасса.
Туну увагу щил ппур ивкIсса ва цIа хьхьичIра-хьхьичI дизан лайкь хьусса Аьбдуллагь ибн Оьсман, цувгу яла махъ, идавсил (с.аь.с.) ссавруннайнсса ссапар – МихIраж баву мяйжаншиврий барашинна даврихлу ас-Сиддикь («ТIайлама») тIисса хIурматсса цIанин лайкь хьусса?! Гьай-гьай, га ивкIссар идавсил (с.аь.с.) щарссанил Аьйшал (р.А.аь.) ппу. «Бакр» тIисса мукъул чIярусса мяънардавух (варанттул оьрчI, чIавасса варани; ччясса кIюрх; хьхьичIоьрчI (первенец), цалчинсса оьрчI; цалчинсса хъарас щаву) дуссар «душшиву» (девственность, целомудрие) тIисса мяънагу (Ургу. Х.К.Баранов. Арабско-русский словарь. М. 1962 с.99). КIулсса куццуй, идавсил (с.аь.с.) циняв хъами, ца Аьйша (р.А.аь.) личIаннин, бивкIссар щахъами, душну щар хьусса так ца Аьйшар (р.А.аь.). Абу Бакар – «душну щар хьумунил ппу» («отец девственницы», «отец целомудрия»). Вана ва гьарцаннан кIулсса ишри Абу Бакар (жучIара дахханану чирчусса Абубакар) тIисса цIанил мяъналуву бусса.
Укунсса бур цалчинми бусурмантуравасса цаннал, мукьа аслахIсса халипанава («хулафа ар-рашидун») цалчинманал, идавсил (с.аь.с.) щарнил буттал Аьбдуллагь ибн Оьсман ас-Сиддикь Абу Бакардул (р.А.аь. – разий Аллагьу аьнгьу) цIанил тарих.
Утти буруганну Абакар тIисса цIанилмур тарихрах.
ХьхьичIуннай кIицI ларгсса макьалалий Эса Халидович буслай ур «Абубакар» тIисса цIа даххана хьуну, «Абакар» тIисса цIа хьушиву, цурдагу жучIара, Дагъусттаннай хьушиву. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал, гъалгъалуву зумух ласайни, мукъувусса шанма мурччалми чIурду «-б-» (А-буб-акар) кIункIу хьуну, ца «-б-» чIунийн лавгссар, яъни «Абубакар» баххана хьуну, «Абакар» тIий зумух ласайсса бивкIссар», — тIий ур профессор. Мяйжаннугу, укунсса кIункIу шаву (стяжение) мазраву хъанахъиссар, хаснува хьхьарасса позициялуву. Аьраб чичрулуву «Абу Бакр» тIисса цIа цачIун ларчIун чичин къашайссар, базулувусса чIурдугу (слогру «-бУ», «бА-») лахъиссар, гьамин, ва цIакьсса позицияр, кIива чIу кIункIу хьуну, цаннийн кIура баянсса шартIру чичрулуву дакъассар. Учиннуча, чичрулуву ва дахханашиву хьун къабюхъайссия.
Утти къулагъас дара аьлимчунал дурсса чIуручIаврах. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал…». «Аьраб мазрая хавар бакъаминнал», яъни буккин-чичин къакIулсса, махъру так гъалгъалуву ишла буллалисса аьвамсса халкьуннал зумух ласавривур дахханашиву хьусса. Зумух ласайсса куццуй чигу-чичлай, вания хьуссар «цIусса», «Абакар» тIисса цIа. Гьамин, ванийн бувнур цачIара аьрабначIа, ягинну нанисса мазрал процессру бусса кIанайра къархьуну, кIицI ларгсса дахханашиву жучIара, Дагъусттаннай, хьусса. Ва цIа, Дагъусттаннай дакъа, цайми миллатирттачIа хьунагу къадакьайссар.
Ва бакъасса, бухьунссар цаймигу ххуллурду «Абакар» тIисса цIа хIасул хьун бюхъайсса. Амма Эса Халидовичлул бувсмур версия, ттул пикрилий, агьаммурну ккаллиссар, цанчирча хIакьинусса кьинигума пIякь бивкIун чIалай бур жучIава, хаснува лакрачIа, мазраву хъанахъисса ишру «мазрая хавар бакъаминнал» биялалулу бушиву.
Бусанна гайми версиярдая.
1). Дагъусттаннал мазурдиву хьунабакьайссар чил мазурдива дуркIсса цIардал хьхьичIун тIивтIу чIу ххи бувсса кIанттурду. масала, Рустам – Арустам, РайхIанат – ИрайхIанат ва цаймигу. Бюхъайссар «Абакар» тIисса цIагу «Бакар» (Бекир, Букар) тIисса цIанил хьхьичIун тIивтIу чIу «а» ххи баврийну хьуну дикIангу.
2). Дагъусттаннал халкьунначIа дуссар, мюрщи оьрчIру ххира буллай, лагунтту дуллай, чIяру аьдатрай цIа учаву ягу лащан бавуртту. Масала, ссавруннай ца-ца бунувагу, чIивитIуйн «ттул Баргъру, ттул Барзру!» учаву, «ттул чанихъул, ттул ххирахъул» учаву. Укунна хIасул шайссар цIардугу. Агъалар (агъатал), Ханлар (хантал), Дагълар (зунттурду), АсхIаб (дустал, сахIибтал). ЛакрачIа дур ЧIиви тIиссаннищал архIал Мюрщи тIисса цIагу. Ва кьяйдалий бюхъайссар «Абкар» (хьхьичIоьрчIру) тIисса цIа хьуну дикIангу, вания – «Абакар».
3). Дагъусттаннал цIардаву чил мазурдивасса махъру (цIардугу) баххана шайссар гивусса чIурду баххана шаврийну (метатеза). оьмру – оьрму, ришхант – рихшант, Ибрагьим – Ирбагьин, Марьям – Майрам, Амир – Амри, Шагьмардан – Шагьимандар ва ц. Бюхъайссар «Акбар» тIисса цIанивугу вай ишру хьуну («Абкар»), лавкьу чIурдал дянивун тIивтIу чIу ххи бувну, «Абакар» тIисса цIа хьуну дикIангу.
4). Дагъусттаннал цIарду хIасул шаврил ца ххуллу буссар гайннал касму-сянат ккаккан дайсса махъру цIардайн кIура даллалисса. Усттар, Удаман, Гьарайзу, Аьлим, Хавча, Ттупчи. Абакар тIисса цIагу бюхъайссар «ссяткар» тIисса мукъул журалий хьусса рахIурду буруххай дарзинайн чайсса сянат-махъ бикIан. «аба» – арантурал рахIу, «-кар» – «сянат, касму» тIисса мяъналийсса махъру сакин бай суффикс.
Утти цIуххин бюхъай, аьраб мукъурттил гьанулийсса махъ ляличIину Дагъусттаннай циван хьун бюхъайссар куну. Яъни, циванни Дагъусттаннал аьрщарай ххярхсса аьраб гьаннарал бакIлахъия? Цалчин, дагъусттан мазурдиву кIанттул миллатирттал мазурдийсса инсантурал цIарду хъинну чанссар. (Цайми мазурдивугу тагьар сайки укуннассар – оьрус мазравусса цIардугу чIяруми грек, латин ва цайми мазурдива дуркIссар, хIатта яла машгьурмур «Иван» тIисса цIагума оьрус цIа дакъархха!). Аьдатравун багьсса ишри чулий цIардугума чил мазурдий дизаву. Вана укун цIуну ляхъан дуллалимургу чил мазрал гьанулий дурну дур. КIилчин, цайми машрикь миллатирттах бурувгун, Дагъусттаннай аьраб маз кIулшиврул даража хъинну лавайсса бивкIссар. Мюрш миллатирттал ляхсса арардаву аьмсса гъалгъалул мазну аьраб маз къабивкIхьурчангу, чичрулул маз хIисаврай, иширал чагъардал (делопроизводство), кувннал кувнначIан рисаларду (послания) чичлайсса мазну (переписка), адабиятрал ва элмулул мазну бивкIссар аьраб маз. Маз лахьхьавугу диркIссар чичрулийнусса (тюрк маз кунма гъалгъалийну лахьхьинсса шартIру къадиркIссар). Чичрулул аьраб мазгу Дагъусттаннай Кьуръандалул мазри бивкIсса. Ва тагьар хIисав хьунур хъунасса аьлимчу-востоковед И.Ю.Крачковский (1883 – 1951ш.ш.) пахрулий ивкIсса Дагъусттаннаясса цалва учениктуран «классический аьраб маз» кIулшиврий. Укунсса тагьар цайми аьжам миллатирттачIа (къааьраб миллатирттачIа) къадиркIссар. Дагъусттаннал мазурдивун хIадурнувасса аьраб махъру бучIаврицIун, аьраб мукъурттил гьанулий ва махъру хIасул шай кьяйдардай шиккувагу хъанай бивкIссар цIусса махъру. Ванияту жучIара чIяруссар аьраб мазрай мяъна дусса, амма цачIара аьрабначIа инсантуран дизайсса цIардуну къаишласса «аьраб-дагъусттан» цIарду. Вана укунссар «Абакар» тIисса цIагу. Ва цIа цурдагу, чIяруну къатIайлану «Абубакар» тIисса цIанил кутIа журану (вариантну) ишла дулларчагу, цийнура цурдасса цIар. ХьхьичIуннай кIицI ларгсса цалла макьалалий Казбек Микаиловлул чивчуну бия, ай, машгьурсса Дагъусттаннал халкьуннал чичу АхIмадхан Абу-Бакардул фамилия укун чирчуссагу, тIайласса цIа даххана хьуну, къатIайлану «Абакаров» тIий цIакь хьусса гъалатI тIайла бацIан баву мурадрайри, куну. Вагу хIакьмуния архсса хаварди. «Абу-Бакар» – чичу, драматург, киносценарист Абакаров АхIмадхан Абакаровичлул (1931 – 1991ш.ш.) тухумрай къадиркIсса цIар, ванал цалла язи дургьусса псевдонимри.