ЗахIматралли инсан бакIуккан айсса

[dropcap]Б[/dropcap]унияласса адаминал дан аьркинссар къатри, бугьан аьркин­ссар мурхь, хъуна ан аьркинссар арс, тIун бикIай жула. Зун­тталчунаясса цинярдагутIалавшиннардугу эбратну бартдиргьуну, яхI-къириятрай оьрму бувтсса инсан ур Ххутрал шяравасса ТIажиблул арс Къушаев Макьсуд.


Андриана Аьбдуллаева
ЧIявусса къахьунабакьинссар инсантал 85 шинал мутталий хIайп учинсса цавагу лахIза къавхьу­ссар, цIунилва-цIунил оьрму бутлай айиширча, ца цичIав даххана къадантIиссия, вава ххуллийх гьантIиссияв тIисса. Вагу бухьун­ссар инсаннал талихI. Макьсуд мяйжаннугу талихI бусса инсаннан ккалли ан бучIир. Ххаллилсса, цанмагу ххирасса, цувагу ххирасса кулпат, тIайла бавцIусса оьрчIру, итххявхсса оьрчIал оьрчIру. Цив­ппагу бава-ттаттал лавай бавцIусса, миннан бансса хъинбалалух луглагисса.
Макьсуд увну ур 1932 шинал Ххутрал шяраву. Ва ивкIун ур ТIажиблул ва Лайлил 10-чинма, махъа-махъма, оьрчI. ОьрчIругу махъ кьабивтун, оьрмулул 52 шинаву диркIуну дур нину. ОьрчIнгу цала хIарачат цанма буллан багьну бур.
1945 шинал ххуйсса кьиматирттай Ххутрал школалий 7 класс­гу къуртал бувну, колхозраву зун ивкIун ур Макьсуд.
— Та чIумал ттул кIия уссу дяъвилий ия. Ттуяр хьхьичIма уссу, учительтал шайсса курсру къуртал бувну, учительну уссия шяраву.

[pullquote]- ТIайласса ххуллийх бачияра, чIун оьнна гьан къадуллай, дуклакияра, зузияра. Зула  оьрмулуву ца лахIзавагу оьнма гьан мабитари, яла пашман хьунтIиссару. Цал бувсса захIмат зун цимилагу бучIи лякъинтIиссар. Буттал буттахъачIа кьиматрай диркIмур дуруччияра, — тIий ур Макьсуд. [/pullquote]

АрхIала колхозрал бригадиршивугу дуллай ия. Нагу колхозраву гъайтIий ва цайми давуртту дуллай уссияв. Дуклан хъунмасса гъира бия, амма советрал председательнал на, къаччай унува, сянатирттал училищалийн гьан увнав. Ттунма цамур кIанайн уххансса пикри бу­ссия, мунияту хъинну дакI дакъа ияв. Училищалий дуклан къаччишиврул, гайннал дуллусса янна къалахлай, дукра къаканай ивкIра цаппара гьантрай. Училищалул директор лаккучу ия, Гъумучатусса. Увххун ганачIан, учав: «Итаакьи на шичча, ттун дук­лан гъира бур, на школалийгу ххуйну дуклай уссияв», — куну. Итаавкьунав. Ттул ххаришиврул дазу-зума дакъая. Гара кьини, муххал бувцIусса машиналийгу щяивкIун, лавгра шавайн. Гъумук гьанттагу ивкIун, кIюрххила ивзун, шяравун авчура. Жул буссия ххулув буцай­сса кIану. Архнияра, гикку ххартIа тIий нину ххал хьунни. Хъаттирду ххярхсса куна, левчура ниттичIан. Кьинигу гикку гьан дурну, ниттищал архIал шаппай бувкIру, — буслай ур Макьсуд.
Шяравун зана хьуну махъ, цIунилгу колхозраву зийгу ивкIун, 1948 шинал хъунама уссищал Щурагьун бувкIун, педучилищалувун дук­лан бувххун бур. Мурадирайн ивсса жагьил гиккугу хьхьичIунну дуклай ивкIун ур. Вай цивппагу спортраву итххявхсса оьрчIру бивкIун бур. Хъунама уссил КьурамахIаммадлул, граната лирчуну, Щурагь цалчин­сса кIану бувгьуссия тIий, буслай ур Макьсуд. Училище къуртал бувну махъ Макьсуд зий ивкIун ур Кьукнив, Ккурклив, КIамахъалив, ГьунчIукьатIув. ГьунчIукьатIату лавгун ур аьралуннаву къуллугъ бан. Къуллугъ буллай ивкIун ур Украиннаву. Шамилчинмур шинал ва ивтун ур гарнизондалул гауптвахталул хъунаману.
Макьсуд армиялий уна аьпалухьхьун лавгун ур ванал ппу. Уссур­валгу Хасаврайн бивзун бур, гийх къатри ларсун. Армиялия учIайхту, Макьсудлул ликказангу Хасаврай хьуну дур. Ва зун ивкIун ур Хасавюртуллал №2 школалий. Макьсудлул хIарачатрайну тай шиннардий шагьрулий тIивтIуну бур школардансса хIакиннал штат, мукуна ва хъирив увккун, тIивтIуну бур спортрал кьай-кьуй дахлахи­сса ттучан. Цува ларсун увкIун ур Гьанжилия миву дишинсса кьайгу. Спортрал ккаккиярттал чулуха яла хьхьичIунмур школа хьуну бур вания. Волейболданул, футболданул бяст-ччаллаву вайннал мудан цалчинсса кIанттурду бугьайсса бивкIун бур.
— Таний физкультуралул дарсирдал мурад оьрчIая чемпионтал баву бакъаяча, ми цIуллу-цIакь баву бия. Учительтураягу мукун­сса тIалавшинна дия. ТтучIа ЦачIун дур командалуву ттуплий буклай бикIайссия ччаннал сакъатшиву дусса, 8-мур классраву дуклакисса душ. Цинявппа ганий тамаша буллай бикIайссия. На га ттуплий буклаки бувссия ганил ччанну тIайла хьуншиврул. Хьугу-хьуссар. ОьрчIру шанма группалийх бавчIуну бикIайссия: агьам­сса, хIадур байсса, хасъсса. Хасъсса группа сакъатшиву дусса оьрчIал группая. Гьарица группалущал, гьарица оьрчIащал цахава лав­хьхьуну зун бикIайссияв, — тIий ур Макьсуд.
Макьсудлул хIадур дурсса душварал волейболданул командалул Дагъусттаннал чемпионатрай цалчинсса кIану бувгьуну бур. Шагьрулул ва республикалул бяст-ччаллаву мудангу хьхьичIунсса кIанттурду бугьайсса бивкIун бур оьрчIалмур командалулгу.
Макьсудлул цалами оьрчIругу спортраву итххявхсса бивкIун бур. Ванал кIиягу арс школа къуртал баннин школалул командалуву бивкIун бур. Команда Хасаврал шагьрулул командалун хIисавну диркIнугу, шивусса чIявуми оьрчIру 2-мур школалул дуклаки оьрчIру бивкIун бур, цивппагу Макьсудлул хIадур бувсса.
Ца шинал настольный теннисрал Дагъусттаннал чемпионатрай гьуртту хьун Хасаврая лавгсса 4 инсан (шама оьрчI, ца душ) 2-мур школалий ца классраву дуклаки­сса оьрчIру бивкIун бур. Миннавасса цагу Макьсудлул цала арс Тимур ивкIун ур. Вайннал 3-мур кIану бувгьуну бур. Цува зузиссаксса хIаллай Макьсудлул школалий спортрал даву хIура дуккан къариртун дур. Дарсирдая махъ нюжмардий 3-4-ла кIи-кIира ссятрай оьрчIру хIадур буллай икIайсса ивкIун ур. Тренировкарттугу украссар диркIсса. Шиккува бусан, шагьрулий спортрал школа бунува, Макьсудлул учениктурал бюхттул дайсса диркIун дур школалулгу, шагьрулулгу цIа. Гьай-гьай, ва учительнал пишакаршиврул даражалул, ванал бихьлахьисса захIматрал барашиннар. Макьсуд мяйжаннугу цала пишалух эшкьи хьусса, Заннала учительну ляхъан увсса учитель ивкIун ур.
Физкультуралул учительнал пиша бюхттулсса пишари учай Макьсудлул пахрулий хIакьинусса кьинигу. Макьсудлул ва Уммукусумлул шанма оьрчI бур. Вайннал оьрчIругу, оьрчIал оьрчIругу дуккаврил гьунар бусса, итххявхсса бур, хIакьинусса кьини вай цивппа зузисса кIанттурдай хьхьичIунну, бусравну бур.
Хъунама арснал Тимурдул мусил медальданий къуртал бувну бур школа, мунияр махъ — Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институтрал экономикалул факультет. Ванал кIива оьрчI бур.
Душнил къуртал бувну бур Ростовуллал ВУЗ-рал экономикалул факультет, арснал – Москавлив рекламалул институт. ЦIана ва зий ур палангнал фирмалий. Ччиманал цала хьурдай учинсса, нитти-буттал хIурмат бусса оьрчI ур. Гьарица шинах ванал нитти-буттан ххаллилсса бахшиш дувай – буцай вай бигьалаган личIи-личIисса билаятирттайн. Уттинин вайннал кулпат бивну бур Парижлив, Амстердамрайн, Барселоналийн.
Макьсудлул кIилчинма арснал Амирдулгу, душнил Наидалгу школа къуртал бувну бур цавагу мукьва бакъасса аттестатращал. Амирдул къуртал бувну бур Да­гъусттаннал университетрал юридий факультет. Ванал арсналгу, бу­ттал пиша язи бувгьуну, юрист шай­сса кIулшивуртту ларсун дур Кисловодскалий. Шиккува къуртал бувну бур аспирантурагу. Амирдул душнил бувккуну бур Кисловодскалий медучилище. Наидал къуртал бувну бур Дагъусттаннал университетрал машлул факультет. Ванил кIива душ бур. Цаннил ДГУ-рал экономикалул факультет бувккуну бур. КIилчинмунил Пятигорскалий лингвистикалул институтрал чил билаятирттал мазурдил факультетгу къуртал бувну, шиккува магистратуралуву дуклай бур.
Оьрму-хIал лавгсса хъуначу хIисаврай, жагьилминнахь цукунсса маслихIат бавияв тIий цIухлай бура Макьсудлухь.
— ТIайласса ххуллийх бачияра, чIун оьнна гьан къадуллай, дуклакияра, зузияра. Зула оьрмулуву ца лахIзавагу оьнма гьан мабитари, яла пашман хьунтIиссару. Цал бувсса захIмат зун цимилагу бучIи лякъинтIиссар. Буттал буттахъачIа кьиматрай диркIмур дуруччияра, — тIий ур Макьсуд.
ЦIанасса ванал пашманшиву дур чIявуми цала ххирасса дустал ва гъанчув чан шаву.

Гъанцирив ххялтIа хьунни,
Ххира дустал чан хьунни,
Буттал къатрал гьанурду
ХIура-чIура бувккунни, — тIий ур Макьсуд

Вай гьантрай Макьсудлул оьр­мулул 85 шин бартлаг­лай дур.
Юбилейгу барча дуллай, чIа тIий бура цIуллу-цIакьшиву, ххари-хъиншивуртту. Вила кулпатращал Уммукусумлущал оьрчIал ва миннал оьрчIал ххари уллай итаннав ина чIярусса шиннардий ттигу.