Лакрал ца шамма виттирикIлай

Ца нузгу тIиртIуну,
Цагу ларкьуну,
Зурухгу ялугьлай,
АьтIий лякъара.

Качар ХIусайнаева
[dropcap]Л[/dropcap]акрал халкьуннал поэзиялуву ва шамма яла язимур ягу яла дакIний личIаймур бакъахьунссар. Амма, циваннив, ляличIину бюхлай бур. ЛяличIи ттюнгъасса сурат хьхьичI дацIлай дур. Бувагу урчIва махъ. Мяъналул куртIшивруллив, асардал бюхлахишивруллив ва шаммалуща дунияллийх машгьур­сса японнал ХОККУлущал ччалли буккан бюхъанссия. Цур ва нузах бавцIусса жагьилсса хъамитайпа? Ссаха, щихар ва макь рутIлатIисса? Ссаяр ванил къумашиву? Циванни ванин хьхьунил лякьлувугу шану бакъасса? Къатлуву цамагу цу-унугу урвав, юхссагу цуппалу бурвав? Ца тIиртIуну, ца ларкьуну кка­ккан дуллалисса нузал къулагъасравугу цирив ца ссихIиргу, ссигъагу бур. ХьхьичI дацIлай дур бувцIу зурул чаннал накI руртIусса зунттал пахъ дагьсса хьхьу. Шанавух ларгсса шяраваллил тIиртIу цIияллу. Щарнил лагма, къаралданий кунма, бавцIусса зунттал цIансса хъархъаллу. НузацIух бавцIусса язугъсса хъамитайпалул чIалай-къачIалачIисса къаралти. Къатлуву нахIу шанавух урвав ванил мукьал сававчи? ДакIниву цама уна, ккавккун къаччисса, чунчу кусса ласривав га? Юхссагу, жагьилсса кулпатгу кьабивтун, хIалтIилул гъурбатрал циява яуцан увсса ччисса ласнахсса кьурчIисса макьрив ва исса? Къатлуву зулмукарсса ласнал нинурагу дакъарвав? КъакIулли жунна ва душнил мукьал савав. Амма, зурул чаннаву нузах бавцIусса кIул бакъа душнил язугъсса макь жуннагу дюхлай дур. ДакI цIурхьхьу тIутIи дуллай дур. Жувагу пашмансса пикрирдавун бичлай буру. Ттюнгъасса, илагьийсса пикрирдал ва асардал дакI дуцIин дуллай дур. Жула-жуламигу зурул хьхьурду, жула-жуламигу макьру дакIнийн дичлай дур.
Ца. Ва так ца чIирисса, лакрал рувхIанисса культуралул, фольклорданул, лакрал дакIнихсса поэзиялул ххазналувасса ттиркьюкьи дур. Азарвагу азаруннивасса ца шамма. Амма чIявуссаннан кIулссарив хIакьину вай? Шаммарду. Лакрал фольклор, поэзия. Лакрал балайчиталли тIий, балай тIутIинах вичIи диширча, гайннан чIявуминнан лакрал балайрдал ххазналия хаварвагу бакъашиву тасттикь хъанан бикIай. Цавагу лакрал шаэрнал лу канил къабувгьушиву чIалан бикIай. Ца-ца чIумал, так сценалийн був­ккун мукьах цанма кIулцири лакку махъру хIала бивчусса нахIу дакъа ккурчгума дикIай балайлул, назмулул кIанай. ПасихIшиву цир, мяънагума дакъасса, «бавкку мазрайсса». Цуппагу «ттун ина ччай бура (ура), нану, нану» тIисса мяъналия тинмай арх къабувцсса. Бутултрал мажлис бялахъан бан, тя­хъашиврий чурх кIутIу-кIусу бан вагу бучIихьунссар, балики. Амма…

БувчIлай бур, хIакьину балайчинал щала хIарачат арцу лякъин бур. Аьй дансса кIанугу бакъар. Пиша. Ва буния мукьах, кулпат ябан аьркинни. Амма пишалуву усттаршиву ххи дулларча, гьунар ххи булларча, кIулшиву куртI дулларча къа­хъинссарив? Репертуаргу муниха зузисса дикIан аьркинни. Гамур чулуха, яла лакку макьангу, махъругу кIулмара тIисса балайчи уккарчагу, вичIи дирхьуминнангу хIакьину так «къавтIаврил макьан» ччай дур. Публикалул тIалав бувмур биттур бан балайчиталгу, музыкантъталгу чялишну бур. Гьарнал репертуардануву къавтIаврил журалийсса, гьалаксса, аварасса, анаварсса макьанну чIярур. Ххишалдаран музыкалул фонограммалуву, балайлуву цурдара къавтIаврил макьандалул биял­сса, къюкI-мурчIи уллали­сса парчагу буссар. Халкь рязи бан, бухханнин, буччиннин къавтIун бизаншиврул бухьунссар. Ттул чIаххувщарнил къачирчагу, ттизаманнай, «вичIи дишай» балайрду бухлавгун, циняв «къавтIавурттал» балайрдайн кIура бавну бур.
ХIукуматрал идарарттай зузими балайчитурал репертуарданух къулагъас дансса, хьхьичIава бивкIсса худсоветру хIакьину бакъар. Так цала балайчинал мяърипатрал, культуралул, дуккаврил, дунияллул культуралия хавар бушиврул, интеллектрал даражалул, кьаралданул иш бур. Къаччан бикIлан аьркин бакъар. Цалчин, цинявнная тIий бакъара, кIилчин уттисса балайчитурал зуматусса «ттиркьюкьив» шикку кIицI лагларча, къатIааьнну бикIанссар балайчитурангу, буккултрангу. Шиккува кIицI лаган, ва так ца лакрачIа хъанахъисса иш бакъар, Дагъусттаннай хIакьину цинявгу миллатру мукунма тIий бур цала балайчитурая. Мунийну жулла дакIру рахIат дуклай дакъар, амма…
Гьай-гьай, хъина, агарда балайчитурал итадакьлакьисса дискардал, тIутIисса балайрдал чанссавагу ялувбацIу профессионалтурал чулуха бивкIссания. ТIайлассар, ттунмагу къакIулли му хIакьину цукунсса, ци журалул бикIан аьркин­ссарив. Амма хьхьичIазаманнайгу, буттахъачIагу къабивкIссархха му. Амма тани, миллатгу, Лакку билаятгу сакинсса, уттавасса чIумал, ттунма бувчIлачIиссаксса, жяматрал цала язи бугьайхьунссия ххуйми, цIанихми, гьунар ххими балайчитал. Минналми цIарду щалагу улклуй машгьур шайхьунссия. ХъатIай, байраннай, мажлисирттай, тяхъашивурттай балай тIийни. Нагу мяйжаннугусса, хIакьсса лакрал балайчитурах вичIи дишин талихI хьуминнаясса бура. Ттул оьрмулул инсантуран дакIнийссар. Лаккуй шяравусса хъатIал, ссувхIатирттал, гьар къурату личIи-личIисса чIурдай тIутIисса балайрдал караматсса чIурду хъамабитайссарив оьрмулийгу! «Шярал мукъурттий», каниччул хьусса му­къурттий балай тIутIими инсантурал итталу къабикIайва. Масалдаран, жула ТIагьират МахIаммадовал, Ссапижат ХIусмановал, Мариян Дандамаевал, уттиминнава Лариса ХIажиевал, балай тIисса чIумал ххал бара, цуксса къулагъас дурну язи бувгьусса бурив балайлул махъру. Цуксса бакьин бувну бурив макьандалухун. Цуксса ххуйну баллай, бувчIлай, бюхлай бурив гай жунма.
Балайчи лакрал шаммардалмур ххазнагу вивх бивхьусса икIан аьркина. Макьандалух, чIуних, такьвалухуксса къулагъас тIутIисса му­къурттихгу дайсса. Мукунсса балайчинал сийгу, хIурматгу лавай­сса бикIайва. ЦIана культуралул идаралул инсанталгума лакку макьаннаягу, лакку назмурдаягу арх бувцун бур. Ца-ца чIумал цара-ца концертравугума гайва гай кани­ччул хьусса махъру кIи-кIиннал балайрдавугу тикрал хъанан бикIай. Балай тIий уния мукьах, циванни махъругу къалахьхьин. Ялагу музыкалуха, цала пиша хIисаврай, профессиональнайну зузисса инсантуран кIулну бикIан аьркинни, агарда композиторнал, масалдаран Мазагьиб Шариповлул, цала макьан вай мукъурттицIун ляхъан дурну духьурча, ганал га макьандалуву гай мукъурттил чантI учин був­сса асардугу хIисав бувну чивчу­ссар. Гай личIи буллан къабучIиссар. КъатIайлассар. Авторнаща, цала ихтияр дуручлай, судрахьхьунгума булун бучIи бувну буссар. Амма лакрал балай учаврил кьяйдалул кьамул буллай бур кIа жува дайдихьулийва кIицI бувсса кунма­сса халкьуннал шаммарду, ччимур, кIанихун дакьаймур халкьуннал макьандалухун учаву. ТIайлассар, халкьуннал макьандалийсса балай учин хIакьину сисинми хъинну чанни. Цанчирча микку гужсса чIугу, такьвагу, усттаршивугу, гьунаргу аьркинну буну тIий.
На вай махъру щин-бунугу къаччан бикIан баву мурадрай чичлай бакъара. ХIакьину, мазгу, тарихгу, багьу-бизугу марх­луцIакул баххана хъанахъисса чIумуву, аьчухнува учин, бухлагаврил зуманицIун биллалисса (амма ттигу, талихIиндаран, биян бувасса!) чIумал, лакку балай цукун-бунугу учаврихлугума барчаллагь учин багьлагьисса замана бувкIун бур. Нарив вай бювхъу-къабювхъусса махъру ттулагу дакI цIий дуну тIий чичлай бура. Жула культуралуву ххуй чулиннайсса дахханашивур­тту хьуну ччай буну тIий чичлай бура. Лакрал поэзиялул ххазналуву цимигу азарда ттиркьюкьи душиву дакIнийн бичиншиврул, га ххазна уттаванува ччишиврул дард ца чIивисса шаммалул мисалданий ккаккан дан хIарачатрай чичлай бура.
Бусияра зувагу зулами пикрирду, рязиналгу, къарязиналгу.